|
شرح
قال الصّادق عليه السّلام:التّوكّل كاس مختوم بختم اللَّه فلا يشرب بها و لا يفضّ ختامها الا المتوكّلون.
حضرت امام صادق عليه السّلام مىفرمايد كه: توكّل كردن به خداوند عالم و كارهاى خود به او گذاشتن، جامى است سر به مهر الهى، نمىآشامد آب از آن جام و نمىشكند مهر او را مگر كسانى كه توكّل به خدا كرده باشند و كار خود به او گذاشته.
كما قال اللَّه تعالى:
شرحمصباحالشريعة ص : 463
چنانكه جناب احديّت در قرآن مجيد فرموده كه:
وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ. 14: 12(يوسف - 67)
و در جاى ديگر فرموده:
وَ عَلَى اللَّهِ فَتَوَكَّلُوا انْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ. 5: 23(مائده - 23)
يعنى: بر خداى عالميان بايد توكّل كند هر كه از اهل توكّل است و كار خود به او واگذارد نه به غير او.
و نيز بايد توكّل كنيد شما بر حضرت بارى عزّ اسمه، اگر بوده باشيد شما از اهل ايمان نه بر غير او، چرا كه تقديم ظرف مفيد حصر است.
از حضرت سيّد كاينات عليه و آله افضل التّحيّات مروى است كه فرمود:
من انقطع إلى اللَّه كفاه اللَّه كلّ مؤنة، و يرزقه من حيث لا يحتسب، و من انقطع إلى الدّنيا وكله إليها.
يعنى: هر كه بريد از غير خدا و متوسّل به خدا شد، كفايت مىكند همه مهمّات او را، از مهمّات دنيا و آخرت، حضرت بارى تعالى، و مىرساند به او از جائى كه گمان ندارد. و هر كه متوجّه دنيا شد و چشم از خدا و لطف خدا پوشيد، خداى تعالى نظر مرحمت از او بر مىدارد و مىگذارد او را با دنيا.
و باز از آن حضرت مرورى است كه:
من سرّه ان يكون اقوى النّاس، فليتوكّل على اللَّه، و من سرّه ان يكون اكرم النّاس، فليتّق اللَّه. و من سرّه ان يكون اغنى النّاس، فليكن بما في يد اللَّه اوثق بما في يده.
يعنى: هر كه را خوشاينده باشد و مسرور باشد از اينكه بوده باشد قويترين مردمان، پس بايد توكّل كند بر خداى تعالى و كار خود به او گذارد، و هر كه خواهد كه كريمترين مردمان باشد و از اين صفت مسرور باشد، پس بايد بترسد از
شرحمصباحالشريعة ص : 464
خداى تعالى. و از افعال و اعمال ناشايست، اجتناب كند. و هر كه خواهد كه غنىترين مردمان باشد، پس بايد وثوق و اعتماد او به خدا باشد و وثوق و اعتماد او به خدا و آنچه نزد خدا است، بيشتر باشد از آنچه در دست خود است.
جعل التّوكّل مفتاح الايمان، و الايمان قفل التّوكّل.
يعنى: گردانيده است خداى تعالى توكّل را كليد ايمان، و ايمان را قفل توكّل يعنى: به وسيله توكّل، داخل ايمان مىتوان شد و قفل ايمان را مىتوان گشود.
و حقيقة التّوكّل الايثار، و اصل الايثار تقديم الشّيء بحقّه.
مىفرمايد كه: حقيقت توكّل، ايثار غير است. يعنى: غير خود را بر خود اختيار كردن و با وجود عسر و پريشانى و احتياج به نفقه، نفقه را صرف غير نمودن، و اصل «ايثار» تقديم غير است بر خود، امّا به شرط آنكه آن غير، مصرف حقّ و صحيح باشد، نه باطل و غير موقع.
و لا ينفكّ المتوكّل في توكّله من ايثار احد الايثارين، فان اثر معلول التّوكّل و هو الكون حجب به، و ان اثر معلّل علّة التّوكّل و هو البارى سبحانه بقى معه.
مىفرمايد كه: منفكّ نمىشود متوكّل از اختيار كردن يكى از دو چيز:
يكى آنكه غرض متوكّل از توكّل، بى نيازى باشد از خلق. يعنى: نخواهد كه در دنيا در زير بار كسى باشد و نظرش به مال كسى و احسان كسى باشد و از اين جهت اختيار توكّل مىكند و به داده خدا و احسان او عزّ شأنه، اكتفا نموده چشم از خلق و احسان خلق مىپوشد. اين قسم از توكّل، هر چند مرغوب و ممدوح است، امّا توكّل كامل نيست، چرا كه خالص نيست و مغشوش است و صاحب اين قسم از توكّل، هنوز در مرتبه حجاب است و از رسيدن مرتبه قرب و وصول به درجه علياى توكّل، محروم است.
قسم دوم توكّل، كه توكّل كامل و خالص است، آن است كه اختيار كند علّت
شرحمصباحالشريعة ص : 465
حقيقى توكّل را كه قرب الهى باشد. يعنى: غرض متوكّل از توكّل، قرب الهى باشد و بعد از هر چه غير او است و متوكّل اين چنينى با خدا است و هرگز از او جدا نيست و به مضمون بلاغت مشحون:«كنت سمعه الّذى يسمع به، و بصره الّذى يبصر به،»
فائز و عامل است.
فان اردت ان تكون متوكّلا لا متعلّلا، فكبّر على روحك خمس تكبيرات، ودع امانيّك كلّها توديع الموت للحيوة.
پس اگر خواهى كه متوكّل به معنى ثانى باشى، كه حقّ توكّل است و غير مولاى حقيقى و صاحب تحقيقى، هيچ چيز ديگر منظور تو نباشد، پس خود را مرده گير و پنج تكبير كه از براى نماز ميّت مقرّر است بر خود گفته گير و بگذر از همه آرزوها، و وداع كن از همه تعلّقات، و از براى تحصيل حيات ابدى از حيات عارضى كه مشوب است به آلام و مكاره بگذر، و به حكم:«موتوا قبل ان تموتوا،»
در زندگى خود را مرده گير.
و ادنى حدّ التّوكّل ان لا تسابق مقدورك بالهمّة، و لا تطالع مقسومك، و لا تستشرف معدومك، فتنقض باحدهما عقد ايمانك و أنت لا تشعر.
مىفرمايد كه: پستترين مرتبه توكّل اين است كه روزيى كه از براى تو از جانب رزّاق حقيقى قسمت شده، پيش از وقت نطلبى، و توقّع زياده از قدر مقرّر هم نداشته باشى، و عمر عزيز خود را از براى تحصيل او در نبازى، كه اينها منافى توكّل است و تعرّض هر كدام از اينها، موجب زوال ايمان كامل است.
و ان عزمت ان تقف على بعض شعار المتوكّلين حقّا، فاعتصم بمعرفة هذه الحكاية.
يعنى: اگر مىخواهى كه واقف شوى بر بعضى از شعار و طريقه اهل توكّل كه در
شرحمصباحالشريعة ص : 466
توكّل كاملند، و در اين صفت كمال كاملند پس چنگ در زن به اين حكايت و گوش ده به اين حكايت:
و هي انّه روى انّ بعض المتوكّلين قدم على بعض الائمّة، فقال: رضى اللَّه عنك اعطف علىّ بجواب مسالة في التّوكّل، و الامام كان يعرف الرّجل بحسن التّوكّل، و نفيس الورع، و اشرف على صدقه فيما سال عنه من قبل إبدائه ايّاه فقال له: مكانك و انظرنى ساعة، فبينا هو مطرق بجوابه اذا اجتاز بهما فقير، فادخل الامام عليه السّلام يده في جيبه، و اخرج شيئا فناوله الفقير، ثمّ اقبل على السّائل فقال له: هات و سل عمّا بدا لك، فقال السّائل: ايّها الامام كنت اعرفك قادرا متمكّنا من جواب مسالتى قبل ان تستنظرنى، فما شانك في ابطائك عنّى؟ فقال الامام عليه السّلام لتعتبر المعنى قبل كلامى اذا لم اكن ارانى ساهيا بسرّى، و ربّى مطّلع عليه ان اتكلّم بعلم التّوكّل، و في جيبى دانق، ثمّ لم يحلّ لي ذلك الا بعد ايثاره، ثمّ ليعلم به فافهم، فشهق الرّجل السّائل شهقة، و حلف ان لا ياوى عمرانا، و لا يانس ببشر ما عاش.
حكايت مذكور اين است كه: شخصى از اهل توكّل به خدمت يكى از ائمّه عليهم السّلام آمد و گفت: خداى از تو راضى باشد، شفقت كن و سؤالى دارم در باب توكّل جوابى مرحمت فرما. حضرت امام عليه السّلام سائل را مىشناخت و مىدانست كه از اهل توكّل است و در توكّل و تقوى كامل است و نيز به علم باطن فهميد كه سؤالش چيست و چه مىخواهد بپرسد، به سائل گفت: به جاى خود توقّف كن و زمانى مرا مهلت ده تا جواب تو گويم. سائل چنان كرد و حضرت سر مبارك به زير انداخت تا بعد از اندك مدّتى فقيرى از پيش حضرت گذارا شد، حضرت فقير را خواند و
شرحمصباحالشريعة ص : 467
چيزى از جيب بيرون آورد و به فقير داد و روى مبارك به سائل كرد و گفت: بپرس هر چه خواهى. سائل گفت: يا حضرت، من شما را مىشناسم و مىدانم كه قادرى به جواب سؤال من پيش از آنكه از من مهلت بطلبى، پس تو را چه بر اين داشت كه از من مهلت طلبيدى و در جواب سؤال من تأخير نمودى؟ حضرت فرمود كه: غرض از تأخير من اين بود كه تو گوشزد شوى از جواب سؤال پيش از ذكر جواب، تا در هنگام ورود جواب، جواب در ذهن تو، خوب متمكّن و راسخ شود. چنانكه قانون بلغا و فصحا است كه پيش از ايراد معنى خطير به سامع منبّهى ذكر مىكنند. مثل ضمير شأن قصّه و غير اينها، كه اگر سامع از منبّه به مطلب رسيد. مثل ما نحن فيه خوب، وگر نه بعد از ذكر متّبه، ذكر مطلب مىكنند و اين به تفصيل در عربيّت مذكور است. حضرت از براى سائل بيان متّبه مىفرمايد و مىگويد كه: پيش از سؤال تو من مىدانستم كه سؤال تو از توكّل است و بيان حقيقت توكّل، نخواستم كه بيان توكّل كنم و در جيب من يك دانگ مال دنيا باشد و علام الغيوب و من، به او مطّلع باشيم، و چون مرا حلال نبود اين كار مگر بعد از بذل كردن او به فقيرى، از اين جهت در جواب سؤال تو تأخير واقع شد.
سائل كه اين كلام از حضرت شنيد، فرياد كرد فرياد عظيمى و آه سوزناكى از سينه كشيد و قسم ياد كرد كه ديگر در ميان مردم بسر نبرد و در معموره وطن نكند و ميان مردم نباشد و تا زنده باشد با هيچكس انس نگيرد.
نفس قابل چنين است كه به اندك اشارهاى، چنين متأثّر مىشود و نا قابل اگر كلّ كتب سماوى و ارضى به او بخوانى، كه مثل نقش بر آب است و در اصل اثر نمىكند.
|