فصل اول محاسبه‏
قرآن كريم مى‏فرمايد:وَ كَفى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبا 17: 14[1].
و مى‏فرمايد:وَ نَضَعُ الْمَوازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ القِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئا وَ انْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اتَيْنا بِها وَ كَفى‏ بِنا حاسِبِينَ 21: 47[2].
و مى‏فرمايد:وَ وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمينَ مُشْفِقينَ مِمَّا فِيهِ وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرةً وَ لا كَبِيرَةً الا احْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِرا وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ احَدا 18: 49[3].
و مى‏فرمايد:يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعا فَيُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا احْصاهُ اللَّهُ وَ نَسوهُ وَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شي‏ءٍ شَهِيدٌ 58: 6[4].
__________________________________________________
[1] (اى انسان امروز - قيامت - نامه اعمالت را بخوان كه) تو خود را براى رسيدگى به حساب خويش كافى هستى. (سوره اسراء، آيه 14)
[2] و ما ترازوهاى عدل را براى روز قيامت خواهيم نهاد و به هيچ كس ستمى نخواهد شد و اگر عملى به اندازه يك دانه خردل باشد به حساب مى‏آوريم و ما براى حسابرسى كافى هستيم. (سوره انبياء، آيه 47)
[3] و آن روز نامه اعمال خلق را پيش نهند و گناهكاران را مى‏بينى كه از آنچه در نامه عمل آنها نوشته شده هراسانند، و مى‏گويند اى واى بر ما اين چه كتابى است كه هيچ عمل كوچك و بزرگى را از حساب نينداخته و همه را به حساب آورده و همه اعمال خويش را حاضر ببينند و پروردگار تو به هيچ كس ستم نخواهد كرد. (سوره كهف، آيه 49)
[4] روزى كه خدا خلائق را براى حساب بر انگيزد تا آنها را از اعمالى كه انجام داده و فراموش كرده‏اند و خدا تمام آنها را با شماره ضبط كرده است آگاه سازد و خدا بر همه موجودات عالم گواه است. (سوره مجادله، آيه 6).
ترجمه‏اخلاق ص : 436
و مى‏فرمايد:يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ اشْتاتًا لِيُرَوْا اعْمالَهُمْ فَمَنْ يَعْمَل مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْرا يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّا يَرَهُ 99: 6 - 8[1].
ارباب بصيرت مى‏دانند خدائى كه به اسرار، عالم، و بر ضماير، آگاه است آنها را به خاطر كارهاى كوچك و بزرگ، با اهميت و بى اهميت و بر ذرّات و بى ارزش‏ترين امورى كه در چشم بهم زدنها، خطورات فكرى، غفلت‏ها و روى گرداندنها انجام شده محاسبه خواهد كرد و مى‏دانند كه از اين خطر بزرگ نجاتى نيست مگر آنكه قبل از روز حساب خود را محاسبه كنند.
امام صادق عليه السّلام فرمود: هر كس مى‏خواهد هر چه از خدا خواست به او بدهد، از مردم نااميد شود و جز به خدا اميدوار نباشد. پس چون خدا چنين حالى را در قلب او ببيند، هر چه از او بخواهد عطا مى‏كند. پس خود را محاسبه كنيد قبل از آنكه شما را محاسبه كنند. زيرا قيامت پنجاه موقف دارد كه هر كدام هزار سال طول مى‏كشد. آنگاه حضرت اين آيه را تلاوت كرد:فى يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِينَ الْفَ سَنَةٍ 70: 4[2].
و در روايت ديگرى فرمود: سزاوار است كه شخص عاقل چهار ساعت داشته باشد ساعتى كه خود را در آن محاسبه كند... و در مصباح الشريعة از آن حضرت روايت شده:
اگر در حساب قيامت هيچ هول و هراسى جز شرم عرضه شدن افعال به پيشگاه حضرت حق، و رسوائى بالا رفتن پرده از روى امور مخفى نبود، جا داشت كه انسان از كوه پائين نيايد و در آبادى و شهرى مسكن نگيرد، و چيزى نخورد و نياشامد و نخوابد مگر به وقت اضطرار و ناچارى. و آنانكه قيامت را در هر لحظه بر پا ديده و خود را به چشم بصيرت مشاهده مى‏كنند كه در مقابل پروردگار جبار ايستاده‏اند اين گونه عمل مى‏كنند [3].
در اين جهان خود را به محاسبه مى‏كشند چنانكه گوئى در عرصات قيامت او را صدا زده‏اند و در آن شدائد و گرفتارى او را محاكمه مى‏كنند، خداى عز و جل مى‏فرمايد:وَ انْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اتَيْنا بِها و كفى‏ بِنا حاسِبينَ 21: 47«».
معنى محاسبه اين است كه انسان قبل از هر چيز از نفس خويش بخواهد واجبات را كه به منزله‏
__________________________________________________
[1] در آن روز (قيامت) مردم پراكنده از قبرها بيرون مى‏آيند تا اعمال خويش را ببينند. پس هر كس به قدر ذره‏اى كار نيك كرده آن را مى‏بيند و هر كس به اندازه ذره‏اى كار بد كرده آن را مى‏بيند. (سوره زلزال، آيات 6 تا 8)
[2] روزى كه مقدار آن پنجاه هزار سال است. (سوره معارج، آيه 4)
[3] جز در حد ضرورت به امر دنيا نمى‏پردازند.
ترجمه‏اخلاق ص : 437
سرمايه او هستند انجام دهد، پس اگر آنها را به وجهى شايسته انجام داد خدا را شكر گزارد، و خويش را به ادامه كار تشويق كند، و اگر واجبى را بطور كلى ترك كرد خود را مكلّف به قضاى آن نمايد، و اگر واجبات را به هر صورت ناقص انجام داد خود را وادارد به وسيله نوافل نقص آن را جبران نمايد، و اگر معصيتى از او سرزد بى درنگ او را سرزنش و عذاب كند و به اندازه جبران معصيت از نفس بگيرد [1].
همچنانكه شخص تاجر با شريك خويش رفتار مى‏نمايد.
براى انسان سزاوار است همانگونه كه در امر دنيا حساب يك دانه و قيراط را نگه مى‏دارد و راه سود و زيان را كنترل مى‏كند تا در چيزى مغبون نشود، از آشوب و حيله نفس بپرهيزد كه نفس سخت حيله‏گر و مكار و فريبكار است پس بايد اول، درباره هر چه در طول روز سخن گفته از او جواب صحيح بخواهد و خودش حسابرسى نفس خويش را بعهده گيرد، وظيفه‏اى كه در صحراى قيامت ديگرى به عهده خواهد گرفت و به همين منوال از نگاهش بپرسد، بلكه از خطورات ذهنى و افكارش، از نشست و برخاست و خورد و خواب و نوشيدنش، حتى از سكوتش كه چرا سكوت كرده، و از سكونش كه چرا حركتى نكرده. پس از آن اگر ديد وظيفه واجب خويش را به حدى كه حقّ آن ادا شود انجام داده همان مقدار را از او قبول كند، تا معلوم شود چقدر انجام نداده پس آن را «بعنوان بدهكارى نفس» ثبت كرده به صفحه قلب خويش بسپارد همچنان كه باقيمانده حساب شريكش را در قلب و دفتر مى‏نگارد در اين صورت قلب بدهكار مى‏شود، و مى‏توان بدهى را از او دريافت كرد قسمتى از آن را به وسيله پرداخت غرامت، بعضى را به وسيله برگرداندن عين، بعضى را با تحمل عقوبت و عذاب، و اين همه ميسّر نشود مگر بعد از حسابرسى و معلوم شدن باقيمانده. وقتى كه باقيمانده معلوم شد مى‏توان حق را مطالبه و دريافت كرد.
امام كاظم عليه السّلام فرمود: از ما نيست كسى كه هر روز خود را محاسبه نكند تا اگر عمل نيكى انجام داده از خدا طلب زيادت كند، و اگر عمل بدى مرتكب شده طلب مغفرت كرده توبه نمايد [2].
و امام باقر عليه السّلام فرمود: مردم تو را نسبت به خودت فريب ندهند، زيرا موضوع به تو مربوط مى‏شود نه به آنها، روزت را با اين كار و آن كار به سر نبر زيرا كسى با تو هست كه حساب كردارت را نگه مى‏دارد. پس نيكى كن كه من براى گناهان گذشته تداركى بهتر و مطالبه‏اى سريع‏تر از نيكى‏هاى جديد نمى‏بينم و امام صادق فرمود: مردى نزد رسول خدا آمده عرض كرد يا
__________________________________________________
[1] چون ضرر از ناحيه نفس ناشى شده جبران آن نيز به عهده نفس است.
[2]ليس منّا من لم يحاسب نفسه في كلّ يوم فان عمل حسنة استزاد اللّه و ان عمل سيّئة استغفر اللّه منها و تاب إليه.

ترجمه‏اخلاق ص : 438
رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلّم مرا سفارشى كن حضرت فرمود: اگر سفارشى كنم مى‏پذيرى؟ عرض كرد: بله، و حضرت اين سؤال را سه بار تكرار كرد، و مرد مى‏گفت: بله يا رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلّم آنگاه حضرت فرمود: من تو را سفارش مى‏كنم هنگامى كه تصميم بر كارى مى‏گيرى به عاقبتش بينديش اگر موجب رشد بود انجامش ده و اگر باعث گمراهى، رهايش كن [1].