فصل اول محاسبه
قرآن كريم مىفرمايد:وَ كَفى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبا 17: 14[1].
و مىفرمايد:وَ نَضَعُ الْمَوازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ القِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئا وَ انْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اتَيْنا بِها وَ كَفى بِنا حاسِبِينَ 21: 47[2].
و مىفرمايد:وَ وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمينَ مُشْفِقينَ مِمَّا فِيهِ وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرةً وَ لا كَبِيرَةً الا احْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِرا وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ احَدا 18: 49[3].
و مىفرمايد:يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعا فَيُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا احْصاهُ اللَّهُ وَ نَسوهُ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شيءٍ شَهِيدٌ 58: 6[4].
__________________________________________________
[1] (اى انسان امروز - قيامت - نامه اعمالت را بخوان كه) تو خود را براى رسيدگى به حساب خويش كافى هستى. (سوره اسراء، آيه 14)
[2] و ما ترازوهاى عدل را براى روز قيامت خواهيم نهاد و به هيچ كس ستمى نخواهد شد و اگر عملى به اندازه يك دانه خردل باشد به حساب مىآوريم و ما براى حسابرسى كافى هستيم. (سوره انبياء، آيه 47)
[3] و آن روز نامه اعمال خلق را پيش نهند و گناهكاران را مىبينى كه از آنچه در نامه عمل آنها نوشته شده هراسانند، و مىگويند اى واى بر ما اين چه كتابى است كه هيچ عمل كوچك و بزرگى را از حساب نينداخته و همه را به حساب آورده و همه اعمال خويش را حاضر ببينند و پروردگار تو به هيچ كس ستم نخواهد كرد. (سوره كهف، آيه 49)
[4] روزى كه خدا خلائق را براى حساب بر انگيزد تا آنها را از اعمالى كه انجام داده و فراموش كردهاند و خدا تمام آنها را با شماره ضبط كرده است آگاه سازد و خدا بر همه موجودات عالم گواه است. (سوره مجادله، آيه 6).
ترجمهاخلاق ص : 436
و مىفرمايد:يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ اشْتاتًا لِيُرَوْا اعْمالَهُمْ فَمَنْ يَعْمَل مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْرا يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّا يَرَهُ 99: 6 - 8[1].
ارباب بصيرت مىدانند خدائى كه به اسرار، عالم، و بر ضماير، آگاه است آنها را به خاطر كارهاى كوچك و بزرگ، با اهميت و بى اهميت و بر ذرّات و بى ارزشترين امورى كه در چشم بهم زدنها، خطورات فكرى، غفلتها و روى گرداندنها انجام شده محاسبه خواهد كرد و مىدانند كه از اين خطر بزرگ نجاتى نيست مگر آنكه قبل از روز حساب خود را محاسبه كنند.
امام صادق عليه السّلام فرمود: هر كس مىخواهد هر چه از خدا خواست به او بدهد، از مردم نااميد شود و جز به خدا اميدوار نباشد. پس چون خدا چنين حالى را در قلب او ببيند، هر چه از او بخواهد عطا مىكند. پس خود را محاسبه كنيد قبل از آنكه شما را محاسبه كنند. زيرا قيامت پنجاه موقف دارد كه هر كدام هزار سال طول مىكشد. آنگاه حضرت اين آيه را تلاوت كرد:فى يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِينَ الْفَ سَنَةٍ 70: 4[2].
و در روايت ديگرى فرمود: سزاوار است كه شخص عاقل چهار ساعت داشته باشد ساعتى كه خود را در آن محاسبه كند... و در مصباح الشريعة از آن حضرت روايت شده:
اگر در حساب قيامت هيچ هول و هراسى جز شرم عرضه شدن افعال به پيشگاه حضرت حق، و رسوائى بالا رفتن پرده از روى امور مخفى نبود، جا داشت كه انسان از كوه پائين نيايد و در آبادى و شهرى مسكن نگيرد، و چيزى نخورد و نياشامد و نخوابد مگر به وقت اضطرار و ناچارى. و آنانكه قيامت را در هر لحظه بر پا ديده و خود را به چشم بصيرت مشاهده مىكنند كه در مقابل پروردگار جبار ايستادهاند اين گونه عمل مىكنند [3].
در اين جهان خود را به محاسبه مىكشند چنانكه گوئى در عرصات قيامت او را صدا زدهاند و در آن شدائد و گرفتارى او را محاكمه مىكنند، خداى عز و جل مىفرمايد:وَ انْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اتَيْنا بِها و كفى بِنا حاسِبينَ 21: 47«».
معنى محاسبه اين است كه انسان قبل از هر چيز از نفس خويش بخواهد واجبات را كه به منزله
__________________________________________________
[1] در آن روز (قيامت) مردم پراكنده از قبرها بيرون مىآيند تا اعمال خويش را ببينند. پس هر كس به قدر ذرهاى كار نيك كرده آن را مىبيند و هر كس به اندازه ذرهاى كار بد كرده آن را مىبيند. (سوره زلزال، آيات 6 تا 8)
[2] روزى كه مقدار آن پنجاه هزار سال است. (سوره معارج، آيه 4)
[3] جز در حد ضرورت به امر دنيا نمىپردازند.
ترجمهاخلاق ص : 437
سرمايه او هستند انجام دهد، پس اگر آنها را به وجهى شايسته انجام داد خدا را شكر گزارد، و خويش را به ادامه كار تشويق كند، و اگر واجبى را بطور كلى ترك كرد خود را مكلّف به قضاى آن نمايد، و اگر واجبات را به هر صورت ناقص انجام داد خود را وادارد به وسيله نوافل نقص آن را جبران نمايد، و اگر معصيتى از او سرزد بى درنگ او را سرزنش و عذاب كند و به اندازه جبران معصيت از نفس بگيرد [1].
همچنانكه شخص تاجر با شريك خويش رفتار مىنمايد.
براى انسان سزاوار است همانگونه كه در امر دنيا حساب يك دانه و قيراط را نگه مىدارد و راه سود و زيان را كنترل مىكند تا در چيزى مغبون نشود، از آشوب و حيله نفس بپرهيزد كه نفس سخت حيلهگر و مكار و فريبكار است پس بايد اول، درباره هر چه در طول روز سخن گفته از او جواب صحيح بخواهد و خودش حسابرسى نفس خويش را بعهده گيرد، وظيفهاى كه در صحراى قيامت ديگرى به عهده خواهد گرفت و به همين منوال از نگاهش بپرسد، بلكه از خطورات ذهنى و افكارش، از نشست و برخاست و خورد و خواب و نوشيدنش، حتى از سكوتش كه چرا سكوت كرده، و از سكونش كه چرا حركتى نكرده. پس از آن اگر ديد وظيفه واجب خويش را به حدى كه حقّ آن ادا شود انجام داده همان مقدار را از او قبول كند، تا معلوم شود چقدر انجام نداده پس آن را «بعنوان بدهكارى نفس» ثبت كرده به صفحه قلب خويش بسپارد همچنان كه باقيمانده حساب شريكش را در قلب و دفتر مىنگارد در اين صورت قلب بدهكار مىشود، و مىتوان بدهى را از او دريافت كرد قسمتى از آن را به وسيله پرداخت غرامت، بعضى را به وسيله برگرداندن عين، بعضى را با تحمل عقوبت و عذاب، و اين همه ميسّر نشود مگر بعد از حسابرسى و معلوم شدن باقيمانده. وقتى كه باقيمانده معلوم شد مىتوان حق را مطالبه و دريافت كرد.
امام كاظم عليه السّلام فرمود: از ما نيست كسى كه هر روز خود را محاسبه نكند تا اگر عمل نيكى انجام داده از خدا طلب زيادت كند، و اگر عمل بدى مرتكب شده طلب مغفرت كرده توبه نمايد [2].
و امام باقر عليه السّلام فرمود: مردم تو را نسبت به خودت فريب ندهند، زيرا موضوع به تو مربوط مىشود نه به آنها، روزت را با اين كار و آن كار به سر نبر زيرا كسى با تو هست كه حساب كردارت را نگه مىدارد. پس نيكى كن كه من براى گناهان گذشته تداركى بهتر و مطالبهاى سريعتر از نيكىهاى جديد نمىبينم و امام صادق فرمود: مردى نزد رسول خدا آمده عرض كرد يا
__________________________________________________
[1] چون ضرر از ناحيه نفس ناشى شده جبران آن نيز به عهده نفس است.
[2]ليس منّا من لم يحاسب نفسه في كلّ يوم فان عمل حسنة استزاد اللّه و ان عمل سيّئة استغفر اللّه منها و تاب إليه.
ترجمهاخلاق ص : 438
رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلّم مرا سفارشى كن حضرت فرمود: اگر سفارشى كنم مىپذيرى؟ عرض كرد: بله، و حضرت اين سؤال را سه بار تكرار كرد، و مرد مىگفت: بله يا رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلّم آنگاه حضرت فرمود: من تو را سفارش مىكنم هنگامى كه تصميم بر كارى مىگيرى به عاقبتش بينديش اگر موجب رشد بود انجامش ده و اگر باعث گمراهى، رهايش كن [1].
|