معالجه غضب بعد از هيجان‏
«آنچه تاكنون ذكر شد براى معالجه غضب بطور كلى و پيشگيرى از وقوع آن در تمام حالات بود و به عبارت ديگر روش رسيدن به يك ملكه دائمى نفسانى بود و اكنون راه معالجه غضب بعد از وقوع و هيجان را ذكر مى‏كنيم، به عبارت ديگر آنچه گفتيم جواب اين سؤال بود: چه كنيم كه اصلا غضب نكنيم؟ و حالا به پاسخ اين سؤال مى‏پردازيم: اگر غضب كرديم براى رهايى از اين حالت چه كنيم؟ به عبارت واضح‏تر آنچه مى‏گوييم فقط براى خاموش كردن غضب در حال اشتغال و هيجان است، و فقط يك نوبت غضب را معالجه مى‏كند.
البته تسلط بر غضب در دراز مدت باعث مى‏شود كه انسان اين قوه را به طور كلى مهار كند».
براى معالجه غضب بعد از هيجان، قبل از هر چيز بايد متوجه باشد كه شيطان بر او مسلط شده است، لذا از اين ملعون رانده شده به خدا پناه ببرد و اگر ايستاده است بنشيند و اگر نشسته است بخوابد و با آب سرد غسل يا وضو انجام دهد.
نبى اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلّم مى‏فرمايد: هنگامى كه يكى از شما غضب مى‏كند وضو بگيرد و غسل كند. زيرا غضب از آتش است [1].
و در حديث است كه حضرت براى دفع غضب دستور به استعاذه فرمود.
__________________________________________________
[1]اذا غضب احدكم فليتوضّأ و ليغتسل فانّ الغضب من النّار.

ترجمه‏اخلاق ص : 251
راه ديگر، تفكر در احاديثى است كه در مدح كظم غيظ و عفو و بردبارى و تحمّل وارد شده است.
خداوند تعالى در مقام مدح مى‏فرمايد:وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ 3: 134و نبى گرامى اسلام صلى اللّه عليه و آله و سلّم مى‏فرمايد:
هر كس غضبش را نگه دارد، خدا او را از عذابش حفظ مى‏كند. و هر كس از خدا معذرت بخواهد، خدا عذرش را مى‏پذيرد و هر كس زبانش را حفظ كند خدا عيب‏هايش را مى‏پوشاند [1].
و مى‏فرمايد: سخت‏ترين شما كسى است كه هنگام غضب مالك نفسش باشد و بردبارترين شما كسى است كه هنگام قدرت ببخشد [2].
و فرمود: از محبوب‏ترين چيزها نزد خدا دو جرعه است، جرعه خشمى كه با بردبارى نوشيده شود و جرعه مصيبتى كه با صبر نوشيده شود [3].
امام سجّاد عليه السّلام فرمود: دوست ندارم كه شتران نجيب را به قيمت خوارى خود دارا شوم و هيچ چيز گواراتر از غضبى كه آن را تلافى نكنم از گلويم پايين نرفته است [4].
امام باقر عليه السّلام مى‏فرمايد: كسى كه غضب خود را فرو نشاند در حالى كه مى‏تواند انتقام بگيرد خداى تعالى در قيامت قلبش را پر از امن و امان مى‏كند [5].
و امام صادق عليه السّلام مى‏فرمايد: غضب جرعه خوبى است براى كسى كه بتواند بر آن صبر كند، زيرا اجر بزرگ براى كسى است كه گرفتارى بزرگ ببيند و خداى تعالى هر قومى را دوست داشته باشد آنها را مبتلا مى‏كند [6].
مى‏فرمايد: هر بنده‏اى غضب خود را فرو نشاند خداى تعالى به او عزتى در دنيا و عزتى در آخرت مى‏دهد [7].
و مى‏فرمايد: هر كس در حالى كه قدرت بر انتقام دارد غضب خود را فرو نشاند خداى تعالى در روز قيامت قلب او را از رضاى خود پر مى‏سازد [8].
__________________________________________________
[1]من كفّ غضبه كفّ اللّه عنه عذابه و من اعتذر إلى ربّه قبل اللّه عذره و من حزن لسانه ستر اللّه عورته.

[2]اشدّكم من ملك نفسه عند الغضب و احلمكم من عفا عند القدرة.

[3]من احبّ السّبيل إلى اللّه تعالى جرعتان جرعة غيظ تردّها بحلم و جرعة مصيبة تردّها بصبر.

[4]ما احبّ انّ لي بذلّ نفسي حمر النّعم، و ما تجرّعت جرعة احبّ إلىّ من جرعة غيظ لا اكافى بها صاحبها.
در حاشيه كتاب محجة البيضاء در ذيل اين حديث چنين آمده: از ذكر اين دو جمله با هم استفاده مى‏شود كه فرو نشاندن غيظ عزت است و انتقام ذلّت.
[5]من كظم غيظا و هو يقدر على امضائه حشا اللّه قلبه امنا و ايمانا يوم القيامة.

[6]نعم الجرعة الغيظ لمن صبر عليها فانّ عظيم الاجر لمن عظم البلاء و ما احبّ اللّه قوما الا ابتلاهم.

[7]ما من عبد كظم غيظا الا زاده اللّه تعالى عزّا في الدّنيا و عزا في الاخرة.

[8]من كظم غيظا و لو شاء ان يمضيه امضاه ملأ اللّه قلبه يوم القيامة رضاه.

ترجمه‏اخلاق ص : 252
و فرمود: رسول گرامى اسلام صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هيچ گاه خدا كسى را به خاطر جهل و نادانى عزت نبخشيده است و كسى را به خاطر حلم و بردبارى ذليل نكرده است [1].
و حفص نقل مى‏كند: امام صادق عليه السّلام غلامى را دنبال كارى فرستاد، مدتى گذشت غلام بر نگشت، حضرت به دنبالش رفت او را در گوشه‏اى خفته يافت بالاى سرش نشسته او را باد مى‏زد تا بيدار شد، آنگاه به او فرمود: فلانى به خدا قسم تو حق ندارى تمام شبانه روز را بخوابى، بلكه شب را بخواب و روزت را در اختيار ما باش.