|
ترجمهاخلاق ص : 205
باب سيزدهم آميزش با جامعه و گوشه نشينى
«آميزش با مردم و شركت در اجتماعات از جمله مسائلى است كه در اسلام بسيار بر آن تأكيد شده و جاى هيچ شبههاى نيست كه بهترين اعمال، اعمالى است كه به صورت دسته جمعى انجام مىشوند و آيات و اخبار بسيارى بر اين مطلب گواهند از طرف ديگر اخبار و احاديثى وجود دارد كه بر گوشه نشينى و كناره گيرى از مردم صحّه مىگذارد و به آن تشويق مىكند و به آن توصيه مىنمايد به همين خاطر است كه»:
بين علماى اخلاق در اين مطلب اختلاف است كه كدام يك از اين دو شايستهتر است و هر گروه را در اين مقام كلامى است:
گروهى آميزش را برگزيده آن را بر گوشه نشينى ترجيح دادهاند.
اين گروه براى اثبات مدعاى خود به آياتى از قرآن و احاديثى از معصومين عليهم السّلام استدلال كردهاند.
آيات مورد استدلال عبارتند از:
1 - «الَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ 8: 63»[1].
__________________________________________________
[1] و الفت داد دلهاى مؤمنين را دلهائى كه اگر تو با تمام ثروت روى زمين مىخواستى الفت دهى نمىتوانستى. (سوره انفال، آيه 63).
ترجمهاخلاق ص : 206
-«وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا» 3: 105[1].
و احاديث عبارتند از:
1 - پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: مؤمن با ديگران انس مىگيرد و ديگران با او انس مىگيرند و خيرى نيست در كسى كه الفت نگيرد و ديگران با او مأنوس نشوند.
و باز مىفرمايد: هر كس از جامعه جدا شود به مرگ جاهليت از دنيا مىرود [2].
همينطور اخبار و احاديثى كه بر استحباب ديد و بازديد مصافحه، روبوسى، عيادت مريض، تشييع جنازه، بر آوردن حوائج مسلمين، اهميت دادن به امور آنها، اصلاح بين آنها، امر به معروف و نهى از منكر، همكارى در تقوى و نيكوكارى و حضور در نماز جمعه و جماعت دلالت مىكند. و احاديثى كه به تأديب و تأدّب، مداراى با مردم، تحمل آزار آنان، انس و استيناس، شركت در مهمانيها، قبول دعوت، تواضع و فراگيرى تجارب ديگران و امثال آن تشويق مىكنند، همگى دليل برترى آميزش با مردم است.
چه، اينها امورى هستند كه جز با معاشرت با ديگران تحقق نمىيابند.
گروهى ديگر عزلت را پسنديده، آن را بر آميزش ترجيح دادهاند.
محقق عارف ابن فهد [3] كتابى در اين باره تأليف كرده و بر ادعاى خود شواهد بسيارى از اخبار و احاديث آورده كه از آن جمله است.
امام صادق عليه السّلام فرمود: اگر بخاطر موقعيتى كه خدا به من داده نبود دوست داشتم بر سر كوهى باشم كه تا وقت مرگ نه كسى را بشناسم و نه كسى مرا بشناسد.
امام باقر عليه السّلام به عبد الواحد انصارى فرمود: اگر انسان در مسير حق باشد گفتار مردم به او ضرر نمىرساند حتى اگر او را ديوانه بنامند و اگر بر سر كوهى باشد و تا دم مرگ در همانجا خدا را عبادت كند ضررى نمىبيند.
امام صادق عليه السّلام سه بار فرمود: مؤمن از جدايى مردم ضرر نمىبيند اگر چه بر قلّه كوهى باشد.
__________________________________________________
[1] و شما مانند كسانى نباشيد كه متفرق و پراكنده شدند. (سوره آل عمران، آيه 105).
[2] من فارق الجماعة مات ميتة جاهليّة.
[3] مرحوم أبو العباس احمد بن محمد بن فهد حلّى معروف به ابن فهد از اجلّه علماى شيعه و داراى تأليفاتى گرانبهاست درباره او حكايت شده كه مرحوم سيد مرتضى رحمه اللّه را در خواب ديد كه دست در دست امام عليه السّلام مشغول قدم زدن است جلو رفت و سلام كرد مرحوم سيد پس از جواب فرمود خوش آمد ياور ما اهل بيت سپس فرمود چه تأليفاتى دارى وقتى ابن فهد تأليفاتش را شمرد فرمود: كتابى بنويس كه مشتمل بر تحرير مسائل و تسهيل دلائل باشد، وقتى مرحوم ابن فهد از خواب بيدار شد مشغول به نوشتن كتاب تحرير شد كه معروفترين كتاب اوست.
در سال 757 هجرى قمرى متولد شد و در سال 841 هجرى قمرى از دنيا رفت و در كنار مرقد مطهر حضرت امام حسين عليه السّلام دفن شد.
ترجمهاخلاق ص : 207
امام باقر عليه السّلام مىفرمايد: كسى كه خدا حق را به او بشناساند ضرر نمىكند از اينكه بر سر كوهى باشد و از گياهان زمين تغذيه كند تا مرگ او را دريابد.
امام صادق عليه السّلام مىفرمايد: كسى كه بر اين امر «امر امامت» استوار باشد ضرر نمىبيند از اينكه سايه بانى جز درخت و غذايى جز برگ آن نداشته باشد.
و باز مىفرمايد: خداى تبارك و تعالى مىفرمايد: عابدترين دوستان من كسى است كه از نمازش بهرهاى برده باشد، پروردگارش را نيكو عبادت كند و او را در نهان بپرستد و در ميان مردم ناپيدا باشد كه انگشت نماى ديگران نباشد و رزقش به اندازه نيازش باشد و بر آن صبر كند و چون مرگش در ربود ارث و گريه كنندهاش كم باشد.
امام باقر عليه السّلام مىفرمايد: رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: خداى تبارك و تعالى مىفرمايد:
پرستندهترين دوستان من در نظرم سبكبارى است كه از نمازش بهره برده پروردگارش را در پنهانى نيكو عبادت كند و در ميان مردم ناشناخته باشد و به رزقش كه به قدر كفاف اوست صبر كند تا بميرد و ارث و گريه كنندهاش كم باشد.
امام صادق عليه السّلام مىفرمايد: يكى از استدلالات خداى تعالى براى محكوم كردن بندگان بى عمل در قيامت اين است كه مىفرمايد:
آيا بىنام و نشانت نكردم؟ و همو به فحص بن غياث مىفرمايد: اى فحص هميشه دم باش نه سر.
معروف كرخى به امام صادق عليه السّلام عرض كرد يا ابن رسول اللّه مرا نصيحت كن.
حضرت فرمود: آشناهايت را كم كن.
عرض كرد بيشتر بگو.
فرمود: آنها را كه مىشناختى فراموش كن.
عرض كرد بيشتر بگو.
فرمود: همين براى تو بس است.
«اينها تعدادى از احاديثى هستند كه همگى به عزلت و گوشهنشينى تشويق مىكند».
اضافه بر اينها در گوشه نشينى فوايد بسيارى هست از جمله اينكه: انسان در خلوت براى عبادت و فكر و انس با مناجات آرامش بيشترى دارد و ديگر اينكه از آنچه باعث هلاك يك انسان مىشوند از قبيل اخلاق رذيله مثل غيبت كردن و غيبت شنيدن، ريا، تكبّر، كينه و حسد نجات مىيابد، كسى كه عزلت برگزيند امر به معروف و نهى از منكر بر او واجب نمىشود كه اگر
ترجمهاخلاق ص : 208
سكوت كرد مؤاخذ و مسئول باشد در عزلت مىتوان از فتنهها و دشمنىها نجات يافته خود و دينش را از غوطهور شدن در فتنهها حفظ كند و از شر مردم رهايى يابد.
و در خلوت است كه انسان به مردم طمع نمىكند و طمع ديگران از او بريده مىشود و از مشاهده مردمان احمق و اخلاق پست آنها راحت مىشود.
«اين بود اشارهاى به دو عقيده متضاد در مسأله عزلت و آميزش با دلائلى كه هر گروه براى اثبات مدعاى خود ذكر كردهاند ما هر كدام را بپذيريم براى دلائل گروه ديگر جوابى نخواهيم داشت».
ولى مىتوان با بيانى شيوا اخبارى را كه در اين دو مورد وارد شده با هم سازگار كرد، بطورى كه هيچ كدام با دسته مقابل تنافى نداشته باشد.
جمع اين احاديث به چهار صورت ممكن است:
1 - اينكه بگوئيم عزلتى كه ممدوح و پسنديده است عزلت قلبى است «به اين معنى كه انسان بايد در عين حال كه در جميع اجتماعات شركت مىكند، قلبش در گوشه تفكر خود و مناجات با خدا مشغول باشد».
در اين مورد عبد اللّه بن سنان از امام صادق عليه السّلام نقل مىكند كه فرمود:
خوشا به حال بندهاى كه مردم را بشناسد و با جسمش با آنها مصاحبت كند ولى قلبش با آنها غريبه باشد مردم او را بظاهر بشناسند و او باطن مردم را بشناسد [1].
2 - اينكه منظور از عزلت كنارهگيرى از كسانى است كه به دنيا چسبيده و خدا را فراموش كردهاند، ولى از اهل آخرت مثل علما و عقلا و عرفا كه اخلاقشان قابل استفاده و علوم و احوالشان مفيد است و انسان در آميزش با آنان به اجر و پاداش مىرسد نبايد كناره گيرى كرد.
امام كاظم عليه السّلام مىفرمايد: اى هشام تحمل تنهائى نشانه قوّت عقل است پس اگر كسى درباره خدا تفكر كند از دنيا و راغبين به آن كناره مىگيرد و به آنچه نزد خداست رغبت پيدا مىكند و هر كس به آنچه نزد خداست راغب شود خدا انيس او در وحشت و دوستش در تنهائى و بى نيازيش در فقر و ياور او در بىكسى خواهد بود.
3 - اينكه بگوئيم با دقت در لغت «عزلت» و حروف آن مىتوان چنين به دست آورد كه همانگونه كه از دو حرف عين و زاء در لغت فهميده مىشود، از لوازم عزلت اين است كه انسان آراسته به علم و زهد باشد كه اگر عين علم در آن نباشد زلت است يعنى لغزش و اگر زاء در عزلت
__________________________________________________
[1]طوبى لعبد عرف النّاس فصاحبهم ببدنه و لم يصاحبهم بقلبه فعرفوه في الظّاهر و عرفهم في الباطن.
ترجمهاخلاق ص : 209
نباشد علّت (بيمارى) است و علّت به معنى مرض است و اگر حرف لام كه نمايانگر جهل است در آن نباشد عزت است، بنابر اين، شخص جاهل سزاوار نيست گوشه عزلت برگزيند.
در كتاب كافى چنين نقل مىكند: به امام صادق عليه السّلام گفتند مردى است كه اين موضوع (مسأله امامت) را شناخته و در خانه نشسته و با هيچكس آشنايى نمىكند.
حضرت فرمود: اين مرد چگونه در دينش تحقيق مىكند.
«بنابر اين شخصى كه از اجتماع كنارهگيرى مىكند بايد عالم باشد. وقتى قرار شد براى عزلت فقط كسانى مجاز باشند كه عالم هستند».
اگر عالمى داراى نفس قدسى و قوهاى ملكوتى باشد و در راه خدا خشن و بىگذشت و قادر به امر به معروف و نهى از منكر باشد.
و ارشاد گمراهان و كمك ضعيفان و دادرسى آنان كه فريادشان بلند است و يارى مظلومان و امثال آن در توانش باشد.
و در دعوت به سوى خدا به سرزنش سرزنش كنندگان توجّه نكند، براى او سزاوار است كه آميزش را ترجيح دهد و گر نه همان به كه از جامعه كناره گيرد [1].
4 - اينكه بگوئيم جدائى از مردم دشمنى آنها را بر مىانگيزد و آميزش بىحد با آنها باعث جمع دوستان در اطراف انسان مىشود.
بنابر اين بايد انسان حدّ اعتدال را برگزيند، نه بيش از حدّ از مردم كناره گيرد و نه بيش از حدّ با آنها بياميزد، البته حدّ اعتدال به حسب حال افراد و فايدهها و آفاتى كه از عزلت و آميزش به انسان مىرسد متفاوت است.
پس انسان بايد حال خود را ملاحظه كند و آن حدّى را كه صلاح اوست و براى او شايسته است برگزيند.
__________________________________________________
[1] «قابل تذكّر است كه اين گونه استفاده از لغت عزلت جز استنباط بر مبناى استحسان، و سليقه شخصى چيز ديگرى نيست و اين مطلب يعنى لزوم علم و زهد براى كسى كه عزلت مىگزيند از احاديث استفاده مىشود، همچنانكه امام فرمود: كسى كه خدا حق را به او شناسانده باشد يا فرمود: رزقى به حد كفاف داشته بر آن صبر كند».
|