|
ترجمهاخلاق ص : 159
باب پنجم حقوق دوستان و برادران
«دوستان و برادران دينى، حقوقى بر انسان دارند كه منحصر به يك يا چند مورد نيست بلكه در جميع اطراف زندگى انسان از» مال، جان، زبان و قلب حق دارند كه بوسيله عفو و دعا و اخلاص و وفا و سبكبارى و ترك تكلّفات و تكليفات حق آنها ادا مىشود.
بنابر اين حقوق آنها را در هشت مورد كلى مىتوان جمع كرد:
1 - حق در مال: ادا كردن حق برادران در مال سه درجه دارد كه عبارتند از:
الف: پايينترين مرتبه اداى حق از مال اين است كه او را به منزله بنده و خادمت بدانى و همانگونه كه براى رفع حوايج آنان مىكوشى قبل از آنكه او را به خواهش وادارى حوايجش را بر آورى.
ب: بالاتر از مرتبه اول اين است كه او را مانند خود و در مال خود شريك بدانى.
ج: بالاترين مرتبه اداى حق از مال اين است كه دوست را بر خود مقدم بدانى و نيازهاى او را بر احتياجات خود ترجيح دهى قرآن كريم مىفرمايد: «وَ يُؤْثِرُونَ عَلى انْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةً 59: 9[1].
__________________________________________________
[1] ديگران را بر خود ترجيح مىدهند، اگر چه خود به آنچه مىبخشند نيازمند باشند. (سوره حشر، آيه 9).
ترجمهاخلاق ص : 160
امام سجاد عليه السّلام به مردى فرمود: آيا شما دست در جيب و كيسه يكديگر مىكنيد تا آنچه را كه نياز داريد بدون اجازه برداريد؟.
عرض كرد: نه.
حضرت فرمود: پس دوست و برادر نيستيد.
2 - حق او در يارى كردنش با جان و تن براى بر آوردن نيازها و حوايجش قبل از اينكه خواهش كند، اداى اين حق نيز درجات و مراتبى دارد كه پايينترين مرتبه آن اين است كه چون او بخواهد و شخص قدرت بر انجام آن داشته باشد با گشاده رويى در انجام آن اقدام كند.
امام صادق عليه السّلام مىفرمايد: من در بر آوردن حوائج دشمنانم با شتاب اقدام مىكنم كه مبادا اگر دير اقدام كنم از من بىنياز شوند.
وقتى كه امام درباره دشمنان چنين مىفرمايد لزوم تعجيل در تأمين نيازهاى دوستان معلوم است.
3 - 4 - حق در زبان:
اداى اين حق در دو جنبه تحقق مىپذيرد.
جنبه اول سكوت از چند امر است.
الف: ذكر عيوب او چه در حضور و چه در غيابش.
ب: جدال و رقابت با او جز در راه خدا.
ج: افشاء اسرارى كه به او مربوط مىشود حتى بعد از قطع رابطه چه اينكه افشاء سر دوستان از پستى طبع است.
د: طعنه زدن و عيب وارد كردن به دوستان و خانواده و فرزندان او.
ه: بازگو كردن طعنههايى كه ديگران به او مىزنند در پيش رويش، چه همانطور كه گفتهاند همان كسى به تو بد مىگويد كه در روى تو مىگويد.
جنبه دوم: زبان گشودن به چند امر است:
الف: اظهار دوستى و محبّت.
ب: احوال پرسى.
ج: دعا و ثناء بر او.
د: نصيحت و تخويف او به هنگام ارتكاب محرمات.
ترجمهاخلاق ص : 161
ه: آگاه كردن او بر عيوبش [1].
و: زشت نماياندن زشتيها و نيكو نماياندن خوبيها در نظر او.
پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: مؤمن آينه مؤمن است [2].
يعنى انسان از ناحيه دوستش و به وسيله او مىتواند آن عيوبى را كه بدون او قادر به ديدنش نبود ببيند همانطور كه از آينه استفاده مىكند و عيوب ظاهرش را بوسيله آن در مىيابد.
5 - بخشيدن لغزشها و اشتباهات او:
«بخشيدن لغزشها به تناسب نوع لغزشها متفاوت و متغير است».
اگر كسى در امور دين بلغزد بايد او را نصيحت و ارشاد كرد.
و اگر لغزش در كوتاهى از اقدام به اداء حق اخوّت باشد بايد از او چشم پوشيد و او را مؤاخذه نكرد و اگر از تو معذرت خواست بايد عذرش را بپذيرى.
پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلّم مىفرمايد: كسى كه برادر مؤمنش از او معذرت بخواهد و عذرش را نپذيرد گناهش به اندازه گناه باجگيران است [3].
6 - دعا كردن در حق او در زمان حيات و بعد از حياتش به آنچه براى خود و خانوادهاش دوست دارد، در دعا كردن بين خود و دوستت فرق نگذار كه دعا كردن براى او دعاى براى خود تو است.
پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هنگامى كه مردى برادر مؤمنش را در پشت سر دعا مىكند فرشتهاى همان دعا را در حق او مىكند [4].
و امام باقر عليه السّلام در تفسير آيه شريفه: «وَ يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ» 42: 26[5].
مىفرمايد: منظور مؤمنى است كه پشت سر برادر مؤمنش براى او دعا مىكند، در اين حال فرشتهاى براى او آمين مىگويد و خداى تعالى مىفرمايد: و براى تو است مثل آنچه براى
__________________________________________________
[1] در ظاهر اين جمله با جملهاى كه در بند اول گذشت يعنى سكوت از ذكر عيوبش در حضور او تنافى دارد ولى با كمى دقت روشن مىشود كه منظور از آنچه در قسمت سكوت گفته شده نهى از اظهار عيوب به صورت طعنه و زخم زبان بود در حالى كه در اين قسم توجه دادن به صورت انتقاد سازنده واجب است.
[2]المؤمن مرآة المؤمن.
[3]من اعتذر إليه اخوه فلم يقبل فعليه مثل اثم صاحب المكس.
[4]اذا دعى رجل لاخيه في ظهر الغيب قال الملك و لك مثل ذلك.
[5] و مستجاب مىكند دعاى كسانى را كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام مىدهند و از احسان بى سابقهاش بر آنچه خواستهاند مى افزايد. (سوره شورى، آيه 26).
ترجمهاخلاق ص : 162
برادرت خواستى، و آنچه را كه به خاطر دوستى با برادرت تقاضا كردى به تو داديم [1].
و از نبى اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده كه فرمود: مثل مرده در قبر مثل شخصى است كه در حال غرق است به هر چيزى متشبّث مىشود، او انتظار مىكشد كه فرزند يا پدر يا برادر يا يكى از نزديكان برايش دعايى كند و در نتيجه دعاى زندگان براى مردگان، مانند كوه، نور به قبرشان وارد مىشود [2].
7 - وفا و اخلاص:
وفا عبارت است از پايدارى در دوستى و ادامه آن تا مرگ دوست با خودش و بعد از مرگ او با فرزندان و دوستانش زيرا دوستى از آن جهت مورد نظر است كه نتيجه اخروى ببخشد و اگر قبل از موت قطع شود بى نتيجه و ضايع خواهد شد و بهمين خاطر است كه گفتهاند شخصى كه بعد از حيات دوستش وفاى كمترى دارد بهتر از كسى است كه در زمان زندگى دوست، بسيار با وفا است [3].
و روايت شده كه پيرزنى بر پيامبر اكرم عليه السّلام وارد شد و حضرت او را احترام كرد وقتى در مورد آن زن از حضرتش سؤال شد.
فرمود: اين پير زن در زمان خديجه با ما رابطه داشت.
يكى از شاخههاى وفا، در دوستى مراعات كردن جميع نزديكان و دوستان دوست است.
و ديگر آنكه اگر وضع او تغيير كرد و شأن رفيع و ولايت وسيع يافت بيش از پيش براى او تواضع نكنى و ديگر اينكه با دشمنان او دوستى نكنى.
8 - سبكبارى و ترك تكلّفات:
به اين معنى كه كارى را كه براى برادر مؤمنت مشكل است به او واگذار نكنى و از او طلب جاه و مال نكنى و براى تواضع و احوال پرسى و قيام به حقوق او خود را به سختى نيندازى بلكه سزاوار است كه از دوستى با او غرضى جز خداى تعالى و استفاده از بركت دعايش و الفت با
__________________________________________________
[1]هو المؤمن يدعوا لاخيه بظهر الغيب فتقول له الملائكة آمين، و يقول اللّه العزيز الجبّار و لك مثل ما سألت و لقد اعطيت ما سألت بحبّك ايّاه.
[2]مثل الميت في قبره مثل الغريق يتعلّق بكلّ شيء ينتظر دعوة من ولد او والد او اخ او قريب، و انّه ليدخل على قبور الاموات من دعاء الاحياء من الانوار مثل الجبال.
[3] از آن جهت كه انسان، پس از مرگ از زمان حياتش به دوست محتاجتر است وفا و پايمردى دوست در آن حال اگر چه كم باشد از وفايى كه در زمان حيات از دوست خود مىبيند مفيدتر است.
مثل اينكه مقدار كمى پول در زمان گرفتارى براى انسان مفيدتر از پول فراوانى است كه در حال بىنيازى به دست او برسد مفاد اين عبارت تصويرى است از نياز شديد انسان پس از مرگ.
ترجمهاخلاق ص : 163
ديدارش نداشته باشى.
امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: بدترين دوستان كسى است كه براى تو تكلّف كند و تو را وادار به نيرنگ و خدعه نموده و ناچارت كند كه از او عذر بخواهى [1].
امام صادق عليه السّلام فرمود: سنگينترين دوستان من بر من كسى است كه براى من تكلّف كند و من از چنين دوستانى پرهيز دارم.
و سبكترين آنها بر قلب من دوستى است كه چون با او باشم مثل اين باشد كه خودم هستم [2].
__________________________________________________
[1]شرّ الاصدقاء من تكلّف لك و من احوجك إلى مداراة و ألجأك إلى اعتذار.
[2]اثقل اخوانى علىّ من يتكلّف لي و اتحفّظ منهم و اخفّهم على قلبى من اكون معه كما اكون وحدى.
|