|
بحثى درباره حبّ و بغض به خاطر خدا
«براى اينكه بتوانيم اين مسأله را شكافته و آن را از ديگر اقسام حب و بغض جدا كنيم لازم است قبلا چند مقدمه ذكر كنيم»:
اول اينكه: مصاحبت و معاشرت يك انسان با ديگران ممكن است به يكى از دو صورت زير باشد.
الف: معاشرت غير اختيارى.
بسيار اتفاق مىافتد كه انسان به صورت اتفاقى با افرادى بر خورد مىكند بدون اينكه قبلا
__________________________________________________
[1] مانند كسانى نباشيد كه اختلاف كردند و متفرق شدند. (سوره آل عمران، آيه 105).
[2]من اراد اللّه به خيرا رزقه خليلا صالحا ان نسى ذكره و ان ذكر اعانه.
[3]من اخى اخا في اللّه رفع اللّه له درجة في الجنّة لا ينالها بشيء من عمله.
[4]اعجز النّاس من عجز عن اكتساب الاخوان و اعجز منه من ضيّع من ظفر به.
[5]اوثق عرى الايمان الحبّ في اللّه و البغض في اللّه و التّولى لاولياء اللّه و التّبرى من اعداء اللّه.
ترجمهاخلاق ص : 151
تصميم بر اين كار داشته باشد، مثل معاشرت و مصاحبت با همسايگان و با كسانى كه بر حسب اتفاق در كوچه و بازار و مدرسه يا هر جاى ديگر اجتماع مىكنند و مصاحبت با كسانى كه با انسان همسفر مىشوند.
ب: مصاحبت و معاشرت اختيارى.
و آن عبارت از برخوردهايى است كه با قصد و اراده انجام مىشوند، و همين قسم است كه باعث برادرى دينى مىشود «و شايسته پاداش الهى است» چون در مقابل كارهاى غير ارادى پاداشى داده نمىشود.
دوم: مصاحبت و همدمى عبارت از همنشينى و آميزش و مجاورت است و اين روابط را انسان با كسى بر قرار مىكند كه او را دوست داشته باشد، چه اينكه، انسان از غير محبوب دورى مىكند و دنبال آميزش با او نيست.
سوّم: هر كسى را كه انسان دوست دارد يا به خاطر خودش دوستش دارد يا به اين جهت او را دوست دارد كه مىتواند بوسيله او به مقصود و هدف اصلىاش برسد.
چهارم: هدفى كه انسان از دوستى و معاشرت با ديگران دارد منحصر در يكى از سه نوع زير است.
الف: محدود به لذائذ و بهرههاى دنيوى.
ب: هدفى متعلق به لذات و بهرههاى اخروى.
ج: هدفى فقط وابسته به خداى تعالى.
بنابر اين دوستيها و معاشرتهاى انسان به چهار قسم تقسيم مىشوند.
الف: اينكه انسان كسى را به خاطر خود او دوست داشته باشد اين نوع دوستى در صورتى اتفاق مىافتد كه شخصى براى انسان دوست داشتنى باشد به اين معنى كه از ديدن او لذت ببرد يعنى اخلاقش را بپسندد چه اينكه هر جمالى براى كسى كه بتواند آن را درك كند لذيذ است، و هر لذيذى دوست داشتنى است، و لذت تابع پسند است، و پسند تابع موافقت و مناسبت با طبع انسان.
آنچه را كه انسان از شخصى مىپسندد يا صورت ظاهرى اوست و يا صورت باطنى او، يعنى كمال عقل و حسن خلق او.
حسن خلق به ناچار خوشرفتارى و اعمال نيك، و كمال عقل، علم عميق را به دنبال دارد و همه اين امور مورد پسند طبع سليم و عقل سالم مىباشند و هر چه كه انسان را پسند آيد لذيذ و محبوب
ترجمهاخلاق ص : 152
است.
بلكه بايد گفت ائتلاف قلوب انسانها امرى است بس پيچيدهتر از اين.
چه بسيار اتفاق مىافتد كه مودّت و دوستى بين دو نفر محكم مىشود بدون اينكه در صورت ظاهرى يا اخلاق يكى از آنها برجستگى يا ملاحتى باشد، ولى يك مناسبت و رابطه درونى اين دوستى و ائتلاف را به وجود مىآورد، چه اينكه شباهتهاى درونى افراد بسيار پنهان و نامعلومند و سببهاى آنها بسيار دقيق مىباشند، بطورى كه انسان قدرت اطّلاع يافتن بر آنها را ندارد و همين شباهتها هستند كه افراد را به هم جذب مىكنند.
رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلّم به همين شباهتها اشاره كرده و مىفرمايد:
ارواح انسانها لشگرهاى آمادهاى هستند، آنها كه با هم آشنا باشند ائتلاف مىكنند و آنها كه با هم ناشناس باشند متفرق مىشوند [1].
ناشناسى كه در حديث آمده نتيجه عدم موافقت آنها است و ائتلاف نتيجه توافق و تناسب آنهاست كه در حديث از آن تعبير به «آشنايى» شده.
اين قسم دوستى اگر براى ارضاء شهوت نباشد، جزء حب جمال است و با حبّ براى خدا هيچگونه ارتباطى ندارد، بلكه حبّ بر مبناى سليقه و ناشى از ميل و شهوت نفس است، بنابر اين اگر به وسيله اين دوستى انسان به هدفى مذموم و نكوهيده برسد مذموم و نكوهيده است و گر نه مباح است «و از نظر شرعى هيچ گونه ترجيحى ندارد».
ب: اينكه انسان كسى را دوست داشته باشد ولى محبوبيتش از جهت وسيله بودنش باشد «به عبارت ديگر در واقع انسان چيز ديگرى را دوست دارد ولى اين شخص چون مىتواند انسان را به محبوبش برساند دوست داشتنى است» چون وسيله رسيدن به محبوب، محبوب است و به همين خاطر است كه مردم طلا و نقره را دوست دارند، چون طلا و نقره وسيله رسيدن آنها به اهداف و مقاصدشان مىباشد، اين دوستى اگر براى رسيدن به اهداف و اغراض دنيوى باشد از اقسام حب براى خدا نيست و مانند قسم اوّل به مباح و مذموم تقسيم مىشود.
ج: اينكه انسان چيزى را دوست داشته باشد و مانند قسم دوّم محبوبيتش از جهت وسيله بودنش باشد ولى آن مقصود اصلى از مسائل دنيوى نباشد بلكه از لذايذ و بهرههاى اخروى باشد مثل كسى كه استادش را به دليل اينكه به وسيله او تحصيل علم مىكند و به اصلاح رفتار خود دست مىيابد دوست داشته باشد و هدفش از علم و عمل رستگارى اخروى باشد چنين شخصى در زمره
__________________________________________________
[1]الارواح جنود مجنّدة فما تعارف منها ائتلف و ما تناكر منها اختلف.
ترجمهاخلاق ص : 153
دوستداران به خاطر خدا به حساب مىآيد.
و همينطور كسى كه شاگردش را بدليل اينكه از او علم مىآموزد و به دست او تربيت مىشود و بدين وسيله به درجهاى مىرسد كه در ملكوت آسمان مورد احترام و بزرگداشت قرار مىگيرد دوست داشته باشد.
جناب عيسى بن مريم عليه السّلام فرمود: كسى كه بداند و عمل كند و ياد دهد در ملكوت آسمان به بزرگى ياد مىشود [1].
و اين شخص براى رسيدن به اين هدف مىخواهد ياد بدهد و تربيت كند و تعليم نياز به متعلّم دارد ياد دادن، ياد گيرنده مىخواهد، پس اين دانش آموز وسيله و آلتى است كه استاد با آموختن به او به اين درجه مىرسد، پس اگر او را به عنوان وسيلهاى كه سينهاش را كشتزار خود قرار داده دوست داشته باشد دوست دار براى خداست.
بالاتر از اين اگر كسى گروهى را به خاطر خدا مهمان كند و غذا براى آنها آماده كند اگر آشپزى را بخاطر هنرش در پختن غذا دوست داشته باشد به خاطر خدا دوست داشته.
همينطور اگر كسى را كه متصدّى رساندن صدقات انسان به مستحقين مىشود، دوست داشته باشد، بدون شك خدا را دوست داشته است.
و به همين ترتيب اگر انسان كسى را كه لباسش را مىشويد و خانهاش را جارو مىكند و غذايش را مىپزد تا او فراغت پيدا كرده به تحصيل علم و عمل بپردازد، دوست داشته باشد و از اول استخدامش به همين خاطر بوده باشد دوست دار براى خدا است.
د: اينكه انسان كسى را به خاطر خدا در راه خدا و براى خدا دوست داشته باشد نه به خاطر اينكه بوسيله او به علمى يا عملى دست يابد او را وسيله چيز ديگرى قرار دهد. اين بالاترين و بزرگترين درجه دوستى است.
«ممكن است تحقق اين گونه دوستى به نظر بعيد آيد ولى اينطور نيست» چه اگر دوستى و محبت كسى بر وجود انسان غلبه كند و تمام وجودش را فرا گيرد نتيجهاش اين است كه انسان به تمام چيزهايى كه به او مربوطند يا مناسبتى اگر چه خيلى ضعيف با او داشته باشند محبت مىورزد.
كسى كه كسى را شديدا دوست دارد دوستداران او را نيز دوست دارد، محبوبهاى او را دوست دارد، خدمتكار او را دوست دارد «چون به محبوبش خدمت مىكند» هر چه را كه او مدحش كند دوست دارد و هر كس را كه در جلب رضايت او بكوشد دوست دارد.
__________________________________________________
[1]من علم و عمل و علّم فذلك يدعى عظيما في ملكوت السّماء.
ترجمهاخلاق ص : 154
به همين منوال كسى كه خدا را دوست دارد، دوستداران او را نيز دوست دارد.
لازمه دوستى براى خدا دشمنى بخاطر خداست اگر كسى را از اين جهت كه مطيع خداست دوست داشتى اگر عصيان كرد لا جرم با او دشمن مىشوى زيرا در مقابل خدا سركشى كرده و مغضوب خداست «و آن جنبهاى كه او را براى تو محبوب مىكرد ديگر در او نيست».
در روايت است كه خدا به يكى از انبياء چنين وحى كرد: زهد و بى رغبتى تو در دنيا به خاطر رسيدن به راحت اخروى است، و بريدنت «از دنيا و روى آوردنت به من» به خاطر اين است كه به وسيله من عزت مىيابى و ليكن آيا شده كه در راه من با كسى دشمنى كنى يا به كسى محبت ورزى؟ [1].
__________________________________________________
[1]امّا زهدك في الدّنيا فقد تعجّلت الرّاحة و امّا انقطاعك إلىّ فقد تعزّزت بى، و لكن هل عاديت فيّ عدوّا او واليت فيّ وليّا؟
|