|
تحفةالملوكفىالسيروالسلوك ص : 133
فصل دوّم بيان تفصيلى در طريقه سلوك إلى الله
تحفةالملوكفىالسيروالسلوك ص : 135
و امّا بيان دوم:
بدانكه علماى طريقت از براى سالك، منازل و عقبات بيان نمودهاند و طريق سير در آنها را شرح دادهاند. و در تعداد منازل و ترتيب آنها اختلاف كردهاند تا اينكه اقلّ آنها را هفت و اكثر آنها را هفتصد گفتهاند و بعضى به هفتاد هزار تصريح كردهاند. [104]
__________________________________________________
[104] - بدانكه حجب واقعه در راه را به اختلافات تعبير فرمودهاند.
بعضى حجاب را فقط يك حجاب دانستهاند و آن را عبارت از نفس گرفتهاند. و رفع آن را يا عرفان به آن دانستهاند، كهمن عرف نفسه فقد عرف ربّه
يا تزكيه و تطهير آن كهقد أفلح من زكّيهايا عبور از آن كه أمات نفسه و أحيى قلبه.
و بعضى آن را عبارت از دنيا گرفتهاند و مقصود از دنيا در اينجا «ما سوى الله» است چنانكه فرمود:أخرجوا من الدّنيا قلوبكم قبل أن تخرج منها أبدانكم.
و بعضى انّيّت و هستى دانند چنانكه گويند:
بينى و بينك انّيّى ينازعنى فارفع بلطفك إنّيّى من البينو بعضى حجاب را دو حجاب دانستهاند ظاهر و باطن، يا دنيا و آخرت چنانكه گويد:
از تو تا مقصود چندان منزلى در پيش نيست يكقدم بر هر دو عالم نه كه گامى بيش نيست-
تحفةالملوكفىالسيروالسلوك ص : 136
و اكثر اين منازل و عقبات در عالم نفس واقع و از جمله مراحل و منازل جهاد اكبر است.
__________________________________________________
و يا شريعت و طريقت كه چون آن دو را به كار بندد به حقيقت رسد يا عالم شهود و غيب، و يا عالم خلق و أمر.
و بعضى حجاب را سه حجاب دانستهاند طبع و مثال و عقل، و عبور از اين منازل را وقوف بر مطلوب شمردهاند.
و بعضى حجاب را چهار حجاب دانستهاند چنانكه از بايزيد بسطامى نقل شده كه گفت: روز اول دنيا را ترك كردم و روز دوم آخرت را ترك كردم و روز سوّم از ما سوى الله گذشتم، و روز چهارم پرسيدند: ما تريد؟ گفتم: اريد أن لا أريد. و اين اشاره به همان مطلبى است كه بعضى در تعيين منازل أربعه گويند، اوّل ترك دنيا. دوم ترك عقبى.
سوم ترك مولى. چهارم ترك ترك.
و بعضى حجاب را پنج حجاب دانستهاند كه آن را عوالم حضرات خمس گويند چنانكه در دعاى منسوب به مولى امير المؤمنين عليه السّلام وارد است كه: اللّهمّ نوّر ظاهرىبطاعتك و باطنى بمحبّتك و قلبى بمشاهدتك و روحى بمعرفتك و سرّى باستقلال اتّصال حضرتك يا ذا الجلال و الاكرام
و در شرح آن مرحوم حاج مولى جعفر كبوتر آهنگى گويد:
و كلّيّات هذه المراتب منحصرة في خمس: اثنان منها منسوبتان إلى الحقّ سبحانه و ثلاث منسوبة إلى الكون، و تسمّى بالحضرات الخمس الكلّيّة.
الاولى: حضرة الغيب المطلق و يسمّونها أيضا «غيب الغيوب» و «عين الجمع» و «حقيقة الحقائق» و مقام «أو أدنى» و «غاية الغايات» و «نهاية النّهايات».
الثّانية: حضرة الأسماء و يسمّونها «حضرة الصّفات و الجبروت» و «برزخ البرازخ» و «برزخيّة أولى» و مجمع البحرين» و «قاب قوسين» و «محيط الأعيان» و فيها يظهر الحقّ بالألوهيّة، و تكون للأعيان فيها ثبوت علمىّ فهى ظاهرة للعالم بها، لا لأنفسها و مثالها فيعمّها اسم الغيب.
الثّالثة: حضرة الأفعال و يسمّونها «عالم الأرواح» و «عالم الأمر» و «عالم الرّبوبيّة» و «غيب مضاف» و «غيب باطن» و فيها يظهر الحقّ بالرّبوبيّة.
تحفةالملوكفىالسيروالسلوك ص : 137
و ترتيب آنها نسبت به اشخاص مختلف است. و طىّ همه مراحل ايمان نفس از لوازم، و به قدر نقصان آن، نفس در ايمان قاصر است.
__________________________________________________
الرّابعة: حضرة المثال و الخيال و فيها يظهر بصور مختلفة دالّة على حقائق و معان.
الخامسة: حضرة الحسّ و الملك و فيها يظهر بصور متعيّنة كونيّة و هو «العالم المحسوس» و في الثّلاثة الآخرة يكون للأعيان ظهور لأنفسها و لأمثالها علما و وجدانا.
و نيز محيى الدين عربى در صلوات خود بر خاتم انبياء محمّد بن عبد الله صلّى اللّه عليه و آله و سلّم گويد:
اللّهمّ أفض صلة صلواتك و سلامة تسليماتك على أوّل التّعيّنات المفاضة من العماء الرّبّانىّ و آخر التّنزّلات المضافة إلى النّوع الانسانىّ المهاجر من مكّة، كان الله و لم يكن معه شيء ثانى إلى مدينة و هو الآن على ما هو عليه كان، محصى عوالم الحضرات الخمس في وجوده«و كلّ شيء أحصيناه في إمام مبين».و بعضى اين عوالم را به عوالم طبع و مثال و روح و سرّ و ذات تعبير فرمودهاند چنانكه در انواع و اقسام مكاشفات به آن اشاره خواهد شد.
و بعضى حجابها را هفت حجاب دانستهاند و مراد از «أرضين سبع» را حجابهاى مادّى و ظلمانى و مراد از «سموات سبع» را حجابهاى نورانى و ملكوتى دانستهاند. و آن را عبارت از عالم حسّ و مثال و عقل و سرّ و سرّ مستسرّ و سرّ مقنّع بالسّرّ و ذات گويند. و در روايات نيز تعبير به هفت حجاب وارد شده است.
و بعضى عوالم را ده عالم شمردهاند چنانكه وارد است كه ايمان داراى ده جزء است و سلمان فارسى هر ده جزء را دارا بود.
و مرحوم خواجه نصير الدين طوسى (عليه الرّحمه) در «اوصاف الأشراف» منازل را به شش مرحله تقسيم فرموده و پنج مرحله اوّل را هر يك به شش قسمت توزيع فرموده و با منزل آخر كه فقط براى آن يك مرحله ذكر فرموده است مجموعا عوالم را به سى و يك -
تحفةالملوكفىالسيروالسلوك ص : 138
پس ذكر بعضى از آنها غير لائق و امر سالك به جهاد اكبر در ذكر اين عقبات و منازل كافى است.
__________________________________________________
عالم رسانيده است.
و بعضى حجابها را به هفتاد حجاب رسانيدهاند چنانچه در ج 6 «بحار الأنوار» ص 393 از «كشف اليقين» با اسناد خود از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت كرده است راجع به معراج آن حضرت... الى أنقال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:فتقدّمت فكشف لي عن سبعين حجابا.
و بعضى حجابها را به يكصد شمردهاند چنانكه خواجه عبد الله انصارى در «منازل السّائرين» منازل را به ده عدد و هر يك را به ده جزء تقسيم نموده و مجموعا يكصد منزل بيان فرموده است. و البتّه مجموع اين يكصد منزل يكصد اسم خداست يكى از آنها مخزون و مكنون است و نود و نه عدد از آن معلوم است. و لذا در بسيارى از روايات خاصّه و عامّه وارد است كه خداوند نود و نه اسم دارد.
ففى التوحيد و الخصال مسندا عن سليمان بن مهران عن جعفر بن محمد عن آبائه عن على عليه السّلام قال: قال رسول الله صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:إنّ للّه تسعة و تسعين اسما مائة إلا واحدا من أحصاها دخل الجنّة...
قال الصّدوق في الخصال بعد عدّ هذه الاسماء واحدا بعد واحد: و قد رويت هذا الخبر من طرق مختلفة و الفاظ مختلفة.
و نيز در توحيد مسنداعن الهروىّ عن الرضا عن آبائه عن على عليه السّلام قال: قال رسول الله صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:للّه تسعة و تسعون اسما من دعا الله بها استجاب له و من أحصاها دخل الجنّة.
و نيز در توحيد مسندا از أبو هريره روايت شده است كهقال رسول الله صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:انّ للّه تبارك و تعالى تسعة و تسعين اسما مائة إلا واحدا - إنّه وتر يحبّ الوتر - من أحصاها دخل الجنّة.
و در بعضى از روايات براى خدا سيصد و شصت و يك اسم معيّن فرمودهاند چنانچه در ج 1 «اصول كافى» ص 112 مسندا از إبراهيم بن عمر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: -
تحفةالملوكفىالسيروالسلوك ص : 139
و حقيقت سلوك و كليد آن، تسخير بدن و نفس است در تحت رايت ايمان كه مبيّن احكام آن فقه جوارح و فقه نفس است. و بعد از اين افناء نفس و روح در تحت رايت كبريائى الهى، و همه عقبات و منازل در اين مراحل مندرج است.
و لكن سلوك اين مراحل و طىّ اين راه و مسافرت در اين عوالم موقوف به امورى چند است كه بدون آنها به منزل نتوان رسيد، بلكه قدم در اين راه نتوان نهاد، و وصول به مقصد و حصول مطلب به آنها
__________________________________________________
إنّ الله تبارك و تعالى خلق اسما بالحروف غير متصوّت و باللّفظ غير منطق و بالشّخص غير مجسّد و بالتّشبيه غير موصوف و باللّون غير مصبوغ، منفىّ عنه الأقطار، مبعّد عنه الحدود، محجوب عنه حسّ كلّ متوهّم، مستتر غير مستور، فجعله كلمة تامّة على أربعة أجزاء معا ليس منها واحد قبل الآخر، فأظهر منها ثلاثة أسماء لفاقة الخلق إليها، و حجب منها واحدا، و هو الاسم المكنون المخزون. فهذه الأسماء الثّلاثة الّتى ظهرت. فالظّاهر هو الله تبارك و تعالى. و سخّر سبحانه لكلّ اسم من هذه الأسماء أربعة أركان فذلك اثنا - عشر ركنا. ثمّ خلق لكلّ ركن منها ثلاثين اسما فعلا منسوبا إليها فهو الرّحمن الرّحيم الملك القدّوس... الى أن قال عليه السّلام فهذه الأسماء و ما كان من الأسماء الحسنى حتّى تتمّ ثلاثمائة و ستّين اسما فهى نسبة لهذه الأسماء الثّلاثة... و ذلك قوله تعالى:(قل ادعوا الله أو ادعوا الرّحمن أيّا ما تدعوا فله الأسماء الحسنى).
و بعضى حجب را هزار گرفتهاند كما آنكه اسماء خدا را هزار دانستهاند.
و بعضى به هفتاد هزار تصريح كردهاند چنانچه در ج 6 «بحار الأنوار» ص 395 از «كشف اليقين» از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت كرده است كه:
و وصلت إلى حجب ربّى دخلت سبعين ألف حجاب بين كلّ حجاب إلى حجاب من حجب العزّة و القدرة و البهاء و الكرامة و الكبرياء و العظمة و النّور و الظّلمة و الوقار و الكمال، حتّى وصلت إلى حجاب الجلال.
تحفةالملوكفىالسيروالسلوك ص : 140
منوط است، و ملازمت آنها و رسيدن به منزل به يكديگر مربوط است.
و تعداد منازل راه و عقبات نفس و خطرات سفر در اين مقام بىمحلّ و چنانچه ذكر آنها لازم باشد ذكر احوال جوارح و اعضاء كه فقه بدن است نيز بايد كرد، چه آنها نيز از منازل سفرند.
پس مهمّ، ذكر اموريست كه به واسطه آنها اين راه خطرناك طىّ مىشود، و طالب به مقصد مىرسد.
و شرح اين امور آنست كه: طالب بعد از فحص و نظر چون به اسلام و ايمان اصغر مىرسد اوّل چيزى كه بر اوست تحصيل علم است به احكام ايمان به طريقى كه مذكور شد، و طلب العلم فريضة على كلّ مسلم و مسلمة [105] به اين دالّ است. و كسيكه از اين علم خالى
__________________________________________________
[105] - بدانكه روايت«طلب العلم فريضة على كلّ مسلم»
از روايات مشهوره و مستفيضه است و ليكن با لفظ «مسلمة» عطف بر لفظ مسلم فقط در چند مورد معدودى مرفوعا روايت شده است.
اوّل در «مصباح الشريعة» در دو مورد: يكى در باب سوم كه فرموده است:قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:طلب العلم فريضة على كلّ مسلم و مسلمة، و هو علم النفس.
و ديگرى در باب شصت و دوم كه فرموده است:قال النبىّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:طلب العلم فريضة على كلّ مسلم و مسلمة، أى علم التّقوى و اليقين.
دوّم در مقدّمه كتاب «معالم الأصول» كه از كلينى روايت مىنمايد ولى معلوم نيست كه اين لفظ را نسّاخ اضافه كردهاند يا به خطّ خود صاحب المعالم بوده است زيرا در نسخههاى «كافى» بدون لفظ «مسلمة» روايت شده است. سوّم در ج 1 ص 4 از «محجة البيضاء» از غزالى نقل كرده است گرچه در خود «احياء العلوم» ج 1 ص 3 از اين لفظ خالى است.
چهارم روايتى است كه در ج 1 «بحار الانوار» ص 57 از «غوالى اللّئالى» نقل كرده است كه:قال النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:طلب العلم فريضة على كلّ مسلم و مسلمة.
پنجم در صفحه اول از مقدّمه تفسير «مجمع البيان» گويد:و قد صحّ عن النّبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم في ما رواه لنا الثّقات بالأسانيد الصحيحة مرفوعا إلى إمام الهدى و كهف
-
تحفةالملوكفىالسيروالسلوك ص : 141
باشد مجاهده او بجز مغلوبيّت نيفزايد.
چنانچه أبو عبد الله عليه السّلام فرمود:العامل على غير بصيرة
__________________________________________________
الورى أبي الحسن علىّ بن موسى الرّضا عليه السّلام، عن آبائه سيّد عن سيّد و إمام عن إمام إلى أن اتّصل به عليه و آله السّلام إنّه قال:طلب العلم فريضة على كلّ مسلم و مسلمة فاطلبوا العلم من مظانّه - الحديث.
و اما طرق ديگر از اين روايت از لفظ «مسلمة» خالى است چنانكه در همين جلد از كتاب «بحار» در ص 55 از «امالى» شيخ با اسناد خود از حضرت رضا از پدرانش از امير المؤمنين عليهم السّلام روايت كرده است كه:قال: سمعت رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يقول:طلب العلم فريضة على كلّ مسلم فاطلبوا العلم من مظانّه... الحديث.
و ظاهرا متن اين روايت متن همان روايتى است كه از تفسير «مجمع البيان» آورديم و ليكن در آنجا با عطف كلمه و مسلمة آمده است و در اينجا بدون عطف.
و در ص 56 از «امالى» شيخ با سند مجاشعى از حضرت صادق از پدرانش از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت كردهاند:قال رسول الله صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:العالم بين الجهّال كالحىّ بين الأموات... الى أن قال: و إنّ طلب العلم فريضة على كلّ مسلم.
و در همين صفحه از «بصائر الدرجات» روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلامقال: قال رسول الله صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:طلب العالم فريضة على كلّ مسلم. ألا إنّ الله يحبّ بغاة العلم.
و در همين صفحه از «بصائر الدرجات» ايضا نقل مىكند از حضرت صادق عليه السّلامقال امير المؤمنين عليه السّلام: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:طلب العلم فريضة على كلّ مسلم.
و ايضا در ص 14 از «روضة الواعظين» از امير المؤمنين عليه السّلام روايت مىكند،قال:الشّاخص في طلب العلم كالمجاهد في سبيل الله. إنّ طلب العلم فريضة على كلّ مسلم...
و ايضا در ص 51 از «روضة الواعظين» از رسول اللّه روايت مىكند كه فرمود:
اطلبوا العلم و لو بالصّين، فإنّ طلب العلم فريضة على كلّ مسلم.
بارى با آنكه در اين روايات لفظ «مسلمة» نيامده است و ليكن به طور مسلّم مراد -
تحفةالملوكفىالسيروالسلوك ص : 142
كالسّائر على غير الطّريق و لم يزدده السّير الا بعدا. [106]
و اين علم هر چند واضح باشد اثر آن اسرع و اكثر است.
پس اخذ آن احكام از نبىّ يا وصىّ با امكان، اشرف، پس استخراج آنها از كلام ايشان از تقليد افضل. و علم مجمل ضروريّات كه يكى از علوم اهل سلوك است در اين علم مندرج است. و آنچه از آن خارج باشد در طىّ علم نفس معلوم مىشود. و لازم دست آوردن مأخذ علم است، و فعليّت همه آن در بدو امر غير لازم بلكه به تدريج در حال ضرورت بايد به ظهور آورد. و اين از مقدّمات سلوك است و طالب هنوز در مقام سير و حركت نيست.
__________________________________________________
زنهاى مسلمان نيز هستند، چون لفظ «مسلم» براى جنس آمده است در مقابل كافر، نه آنكه مراد مرد مسلمان باشد در قبال زن مسلمان و البته در اين قسم تعبير كه جنس مراد است نظر به تذكير ندارد چنانكه در اشباه و نظاير آن كه احكام شريعت را بر موضوع جنس آورده است همين معنى مراد است. مثل آنكه مىفرمايد:المسلم من سلم المسلمون من لسانه و يده
يا آنكه مىفرمايد:المهاجر من هجر السّيّئات
كه نظر به تمام افراد جنس مسلمان و مهاجر است بدون مدخليّت ذكوريّت و اناثيّت.
[106] - اين حديث را در «بحار الانوار» ج 1 ص 64 از «امالى» صدوق، از طلحة بن زيد نقل مىكند، و نيز از «محاسن» نقل مىكند. و در ص 65 روايت مىكند از «مجالس» مفيد با اسناد خود ازموسى بن بكر عمن سمع ابا عبد الله عليه السّلام قال:العامل على غير بصيرة كالسّائر على السّراب بقيعة لا يزيد سرعة سيره إلا بعدا.
و نيز در همين صفحه از «نهج البلاغه» آورده است كهقال امير المؤمنين عليه السّلام بعد كلام له:فإنّ العامل بغير علم كالسّائر على غير طريق فلا يزيده بعده عن الطّريق إلا بعدا من حاجته.
و العامل بالعلم كالسّائر على الطّريق الواضح. فلينظر ناظر أ سائر هو أم راجع؟.
و نيز در همين صفحه از «محاسن» برقى از ابن فضّال عمّن رواه از حضرت صادق از پدرانش عليهم السّلام نقل مىكند كهقال: قال رسول الله صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:من عمل على غير علم كان ما يفسده اكثر ممّا يصلح.
تحفةالملوكفىالسيروالسلوك ص : 143
و چون اين مرحله را به دست آورد بايد استمداد از عنايت ربانيّه طلبيده آغاز سفر كند. [107].
__________________________________________________
[107] - بدانكه اساطين معرفت از عرفاء شامخين سفرهاى الهيّه را به چهار سفر تقسيم نمودهاند. ملاصدراى شيرازى (قدّه) در اوّل كتاب «اسفار» ج 1 ص 13 گويد:
و اعلم انّ للسّلاك من العرفاء و الأولياء أسفارا أربعة:
أحدها السّفر من الخلق إلى الحقّ.
و ثانيها السّفر بالحقّ في الحقّ.
و السّفر الثّالث يقابل الأوّل لأنّه من الحقّ إلى الخلق بالحقّ.
و الرّابع يقابل الثانى من وجه لأنّه بالحقّ في الخلق.
و چون عشق و مستى در سلوك فقط در سفر اوّل است و در بقيّه اسفار ديگر آن جوش و خروش نيست بلكه در بعضى از مراحل آن طمأنينه و سكينه و قرار است بنا بر اين شعر خواجه حافظ:
نگويمت كه همه ساله مى پرستى كن سه ماه مى خور و نه ماه پارسا مى باشراجع به نسبت اوّل است به سه سفر ديگر.
مرحوم حاجى سبزوارى «قدّه» در ص 18 از ج اوّل از اسفار در حاشيه خود راجع به اين اسفار اربعه بيانى دارد كه ما حصل آن را در اينجا مىآوريم:
قال الشّيخ المحقّق كمال الدّين عبد الرزّاق الكاشى (قدّه): السّفر هو توجّه القلب الى الحقّ تعالى، و الأسفار أربعة:
الأوّل: هو السّير إلى الله من منازل النّفس إلى الوصول إلى الافق المبين، و هو نهاية مقام القلب و مبدأ التّجليات الأسمائيّة.
الثانى: هو السيّر في الله بالاتّصال بصفاته و التّحقّق بأسمائه إلى الأفق الأعلى و نهاية الحضرة الواحديّة.
الثالث: هو الترقّى إلى عين الجمع و الحضرة الأحديّة و هو مقام قاب قوسين ما بقيت الاثنينيّة، فاذا ارتفع فهو مقام «أو أدنى»، و هو نهاية الولاية.
الرّابع: السّير بالله عن الله للتكميل و هو مقام البقاء بعد الفناء و الفرق بعد الجمع.
و سپس مرحوم سبزوارى (قدّه) براى مرتبه احديّت و واحديّت و معناى قلب و
تحفةالملوكفىالسيروالسلوك ص : 144
و انجام اين سفر به امور بسيار منوط است. و عمده در آن چند چيز است.
__________________________________________________
روح و معناى عوالم سبعه در نزد عرفاء كه به تفسير او مقام طبع و نفس و قلب و روح و سرّ و خفىّ و اخفى است توضيحاتى داده است.
و در حاشيه ص 21 ج 1 از اسفار، مقام فناء في الله را به مراتبى تقسيم نموده و به محو و طمس و محق مرتّب ساخته است و گويد: المحو فناء أفعال العبد في فعل الحقّ تعالى.
و الطّمس فناء صفاته في صفته. و المحق فناء وجوده في وجوده. ليكن مرحوم آقا محمدرضا قمشهاى راجع به كيفيّت مراتب فناء به ترتيب ديگرى بيان كرده است. او در حاشيه اسفار ج 1 ص 13 به بعد مطالبى دارد كه محصّلش اينست:
سفر اوّل كه از خلق به سوى حقّ است به رفع حجابهاى ظلمانيّه و نورانيّه است و حجب ظلمانيه متعلّق به نفس و حجب نورانيّه متعلّق به قلب و روح است كه بايد سالك از انوار قلبيّه و اضواء روحيّه بگذرد، و از مقام نفس به قلب و از قلب به روح و از روح به مقصد اقصى حركت كند، پس عوالم ميان سالك و حقيقت او سه عالم است و تمام حجابهائى كه در اخبار بيان شد يا در لسان بزرگان آمده همه راجع به اين سه حجابست.
وقتى اين سه حجاب برداشته شد و اين سه عالم يعنى نفس و قلب و روح طى شد سالك به مقام معرفت جمال حق مىرسد و ذات خود را در حق فانى مىكند و لذا اينجا را مقام فناء در ذات گويند و در اينجا سه مقام است: مقام سرّ و خفىّ و اخفى كه در سفر دوم مىباشد و گاهى در مقام روح به عقل تعبير كردهاند و نظرا إلى تفصيل شهود المعقولات، مقام عقل را غير از روح گرفتهاند و بنا بر اين مجموع مقامات در سفر اول و دوم هفت مقام است: مقام نفس، مقام قلب، مقام عقل، مقام روح، مقام سرّ، مقام خفىّ، مقام اخفى.
و اين هفت مقام مراتب ولاء و بلاد عشق است كه مولوى رومى فرموده:
هفت شهر عشق را عطّار گشت ما هنوز اندر خم يك كوچهايمو چون سالك از مقام روح بگذرد و جمال حق بر او متجلّى گردد و خود را در ذات حقّ فانى كند سفر اول او به پايان رسد و وجود او حقّانى مىگردد و محو بر او عارض مىشود و به مقام ولايت مىرسد و از موقف ذات كه مقام سرّ است شروع مىكند در سفر دوم و يك يك در كمالات سير مىكند تا آنكه جميع كمالات حق را مشاهده و خود را در تمام -
|