خاتمة
بدان كه سوره مباركه «حمد» چنانچه مشتمل است به جميع مراتب وجود، مشتمل است به جميع مراتب سلوك، و مشتمل است - به طريق اشاره - به جميع مقاصد قرآن. و غور در اين مطالب گرچه محتاج است به بسطى تامّ و منطقى غير از اين منطق، ولى اشاره به هر يك از آنها خالى از فائده بل فوائدى براى اصحاب معرفت و يقين نيست.
پس، در مقام اول گوييم كه ممكن است‏بسم اللّه الرّحمن الرّحيم‏اشاره به تمام دائره وجود و دو قوس نزول و صعود باشد. پس، «اسم اللّه» مقام احديت
آداب‏الصلاة ص : 297
قبض و بسط، و «رحمن» مقام بسط و ظهور است، كه قوس نزول است، و «رحيم» مقام قبض و بطون است، كه قوس صعود است. و الحمد للّه اشاره توان بود به عالم جبروت و ملكوت اعلى كه حقايق آنها محامد مطلقه‏اند. و ربّ العالمين به مناسبت «تربيت» و «عالمين»، كه مقام سوائيّت است، اشاره توان بود به عوالم طبيعت كه به جوهر ذات متحرّك و متصرّم و در تحت تربيت است. ومالِكِ يَوْمِ الدّين 1: 4اشاره به مقام وحدت و قهّاريّت و رجوع دائره وجود است. و تا اينجا تمام دائره وجود نزولا و صعودا ختم شود.
و در مقام دوم گوييم كه «استعاذه» - كه مستحبّ است - اشاره شايد باشد به ترك غير حق و فرار از سلطنت شيطانيّه. و چون اين، مقدمّه مقامات است نه جزء مقامات - زيرا كه تخليه مقدمه تحليه است و بالذّات از مقامات كماليّه نيست - از اين جهت، استعاذه جزء سوره نيست، بلكه مقدمه دخول در آن است. و «تسميه» اشاره شايد باشد به مقام توحيد فعلى و ذاتى، و جمع بين هر دو. والحمد للّه 1: 2تاربّ العالمين 1: 2شايد اشاره باشد به توحيد فعلى. ومالك يوم الدّين 1: 4اشاره به فناء تامّ و توحيد ذاتى. و ازايّاكَ نَعْبُد 1: 5شروع شود به حالت صحو و رجوع. و به عبارت ديگر، «استعاذه» سفر از خلق است به حق و خروج از بيت نفس است. و «تسميه» اشاره به تحقّق به حقّانيت است پس از خلع از خلقيّت و عالم كثرت. و الحمد تا ربّ العالمين اشاره است به سفر از حقّ بالحق في الحقّ. و درمالِكِ يَوْمِ الدّين 1: 4تمام شود اين سفر. و دراياك نعبد 1: 5سفر از حق به خلق به حصول صحو و رجوع شروع شود. و دراهْدِنا الصِّراطَ الْمُسْتَقيم 1: 6اين سفر به اتمام رسد.
و در مقام سوّم گوييم كه اين سوره شريفه مشتمل است بر عمده مقاصد الهيّه در قرآن شريف، زيرا كه اصل مقاصد قرآن تكميل معرفة اللّه و تحصيل توحيدات ثلاثه، و رابطه ما بين حق و خلق، و كيفيّت سلوك إلى اللّه، و كيفيّت رجوع رقايق به حقيقة الحقايق، و معرّفى تجلّيات الهيّه جمعا و تفصيلا و فردا و تركيبا، و ارشاد خلق سلوكا و تحققا، و تعليم عباد علما و عملا و عرفانا و شهودا، و جميع اين حقايق در اين سوره شريفه با كمال و جازت و اختصارى
آداب‏الصلاة ص : 298
كه دارد موجود است.
پس، اين سوره شريفه «فاتحة الكتاب» و «امّ الكتاب»، و صورت اجماليّه‏اى از مقاصد قرآن است. و چون جميع مقاصد كتاب الهى برگشت به مقصد واحد كند و آن حقيقت توحيد است، كه غايت همه نبوّات و نهايت مقاصد همه انبياء عظام عليهم السلام است، و حقايق و سراير توحيد در آيه مباركه بسم اللّه منطوى است، پس، اين آيه شريفه اعظم آيات الهيّه و مشتمل بر تمام مقاصد كتاب الهى است، چنانچه در حديث شريف وارد است.«» و چون «باء» ظهور توحيد، و نقطه تحت الباء [1] سرّ آن است، تمام كتاب ظهورا و سرا در آن «با» موجود است. و انسان كامل، يعنى وجود مبارك علوى عليه الصّلوة و السلام همان نقطه سرّ توحيد است،«» و در عالم آيه‏اى بزرگتر از آن وجود مبارك نيست پس از رسول ختمى صلّى اللّه عليه و آله، چنانچه در حديث شريف وارد است.«»