الف- پيرايش آفتها
در نظام تربيتى اسلام بر بهداشت و درمان دل از پيرايه‏ها و آفتها تأكيد فراوان شده و اصول متعدّدى پيرايش دل را بر عهده دارند كه مبناى مسايل اخلاقى و دستورالعملهايى شده كه علماى اخلاق و عرفان اسلامى آنها را تدوين كرده‏اند. از نظر اسلام دل آدمى آسيب‏پذير است و آفتهاى متعدّدى آن را تهديد مى‏كند. دل اگر دچار بيمارى شد، آن گاه از درك واقعيتها ناتوان مى‏گردد و به اصطلاح كور مى‏شود: «وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتى فِى الصُّدُورِ» «3»ليكن دلهايى كه در سينه‏ها قرار دارد كور مى‏شود.
واژه ديگرى كه قرآن پيرامون دل بيمار به كار مى‏برد «سنگدلى» است: «وَ لكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ ما كانُوا يَعْلَمُونَ» «4»ولى دلهايشان سخت شد و شيطان، كارهايشان را در نظرشان آراست.اين بيماريها تا آنجا حال دل را وخيم مى‏كند كه ديگر اميدى به بهبودى آن نخواهد بود و هرگز روى سعادت را نمى‏بيند، خداوند نيز پرونده چنين دلهايى را مختومه اعلام مى‏كرده، مى‏فرمايد: «خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ» «1»خداوند بر دلهايشان مُهر نهاد.با اذعان به بيمارى دل و اينكه ممكن است آن بيمارى، مزمن و درمان‏ناپذير گردد، به برخى از آفتهاى قلب اشاره مى‏كنيم:

1- غفلت از ياد خدا: حضرت باقر عليه السلام فرمود: «ايَّاكَ وَ الْغَفْلَةَ فَفيها تَكُونُ قَساوَةُ الْقَلْبِ» «2»از غفلت بپرهيز كه در آن قساوت دل نهفته است.

2- سخن بيهوده: رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله فرمود: «لا تُكْثِرُوا الْكَلامَ بِغَيْرِ ذِكْرِ اللَّهِ، فَانَّ كَثْرَةَ الْكَلامِ بِغَيْرِ ذِكْرِ اللَّهِ تَقْسُوا الْقَلْبَ» «3»جز به ياد خدا، سخن فراوان نگوييد كه سخن زياد در غير ياد خدا دل را سنگ مى‏كند.

3- گناه: امير مؤمنان عليه السلام فرمود: «... ما قَسَتِ الْقُلُوبُ الّا لِكَثْرَةِ الذُّنُوبِ» «4»دلها جز به سبب فراوانى گناه سخت نمى‏شود.

4- آرزوهاى طولانى: امام على عليه السلام فرموده است: «... لا يَطُولَنَّ عَلَيْكُمُ الْامَدُ فَتَقْسُوا قُلُوبُكُمْ ...» «5»نبايد آرزويتان طولانى شود كه [در نتيجه آن‏] دلهايتان سخت مى‏گردد.

5- ثروت فراوان: همان حضرت فرمود: «انَّ كَثْرَةَ الْمالِ مَفْسَدَةٌ لِلدّينِ وَ مَقْساةٌ لِلْقَلْبِ» «1»فزونى ثروت، فاسد كننده دين و سنگ كننده دل است.

6- پرخورى: حضرت صادق عليه السلام فرمود: «لَيْسَ شَىْ‏ءٌ اضَرَّ لِقَلْبِ الْمُؤْمِنِ مِنْ كَثْرَةِ الْاكْلِ وَ هِىَ مُورِثَةٌ شَيْئَيْنِ: قَسْوَةَ الْقَلْبِ وَ هَيَجانَ الشَّهْوَةِ» «2»براى قلب مؤمن، چيزى زيانبارتر از پرخورى نيست؛ پرخورى سبب دو چيز مى‏شود: سختى دل و تحريك شهوت.

7- نزاع و جدال: حضرت صادق از حضرت على عليه السلام نقل مى‏كند كه فرمود: «ايَّاكُمْ وَ الْمِراءَ وَ الْخُصُومَةَ فَانَّهُما يُمْرِضانِ الْقُلُوبَ عَلَى الْاخْوانِ وَ يَنْبُتُ عَلَيْهِمَا النِّفاقُ» «3»از جدال و دشمنى بپرهيزيد كه دلها را نسبت به دوستان بيمار مى‏كند و نفاق بر آن دو مى‏رويد.طبيعى است كه پس از شناسايى آفتها بايد به درمان آنها پرداخت و بطور قطع، اسلام راه درمان دلها را نيز در نظام تربيتى خود دارد. در اينجا با اشاره به اينكه قرآن از قلب درمان‏پذير به عنوان «قلب منيب» «4» ياد مى‏كند، اين بخش را به پايان مى‏بريم.