درس چهاردهم مهربانى
خواستهها و تمايلاتى را كه خداى حكيم در نهاد انسان به امانت نهاده، مىتوان به دو گروه حيوانى و انسانى تقسيم كرد. تمايلات حيوانى كه غرايز هم به آن مىگويند، خواستههايى هستند كه انسان و حيوان در آن مشتركند، به اين معنا كه هم حيوان اين خواستهها را دارا است و هم انسان از اين غرايز برخوردار است. ميل به آب و غذا، علاقه به خواب و آسايش، تمايل به جنس مخالف، علاقه به فرزند، احساس خشم، ميل به انتقام، برترىجويى و جاهطلبى از برجستهترين نمودهاى غرايز و تمايلات حيوانى هستند.اين تمايلات هرچند از ضروريّات زندگى انسان در اين جهانند و اگر يكى از آنها در كسى نباشد، يكى از پايههاى اساسى زندگى در او نخواهد بود، ليكن هيچ يك از آنها افتخارى برايش محسوب نمىشود. براى مثال، انسان براى ادامه زندگى، احتياج به خوردن و آشاميدن دارد، براى رفع خستگى نيازمند خواب و استراحت است، غريزه جنسى و علاقه او به فرزند براى بقاى نسل وى در روى زمين ضرور است، امّا هيچ كدام از اينها ملاك فضيلت و بزرگوارى او نيست و انسانيّت انسان به اين عوامل بستگى ندارد. به قول سعدى:
خور و خواب و خشم و شهوت، شَغَب «1» است و جهل و ظلمت
حَيَوان خبر ندارد، ز جهان آدميّت
در كنار خواستههاى حيوانى، تمايلات عالى انسانى نيز وجود دارد كه از آن به فضايل تعبير مىكنند. اين فضايل هر چه بيشتر در انسان شكوفا شود، ارزش و عظمت بيشترى به او خواهد داد. چنين تمايلاتى بر محور توجّه به خود و تأمين نيازها و منافع فردى نمىچرخد، بلكه تمايل به حفظ و بقاى زندگى جمعى و توجّه به غير و ديگر گرايى آنها بهخوبى مشهود است. وفاى به عهد، عدالت و انصاف، نيكى و احسان، عفو و گذشت، ايثار و فداكارى، دلسوزى و غمگسارى و ... نمونههايى از اين فضايلند. مهربانى و دگردوستى نيز از جمله آنهاست.مهرورزى به ديگران نهتنها يكى از معيارهاى بزرگوارى و ارزش آدمى است، بلكه خود سرچشمه بسيارى از فضايل ديگر است، زيرا با تضعيف خواستههاى فردى و حيوانى، زمينه را براى گرايش آدمى به ارزشهاى والاى انسانى فراهم مىسازد. چه اينكه اغلب ارزشهاى پيش گفته همچون نيكوكارى، دلسوزى و ايثار ريشه در عطوفت و مهربانى دارند. در همه اين موارد، انسان بر خلاف اقتضاى خودخواهىاش، قدم از دايره تنگ «خود» بيرون نهاده و گامى به سوى غير برمىدارد و با مقدّمداشتن او بر خود و در دلگرفتن مهر و علاقه او از فرديّت خويش خارج مىشود.
|