درس چهاردهم مهربانى‏

خواسته‏ها و تمايلاتى را كه خداى حكيم در نهاد انسان به امانت نهاده، مى‏توان به دو گروه حيوانى و انسانى تقسيم كرد. تمايلات حيوانى كه غرايز هم به آن مى‏گويند، خواسته‏هايى هستند كه انسان و حيوان در آن مشتركند، به اين معنا كه هم حيوان اين خواسته‏ها را دارا است و هم انسان از اين غرايز برخوردار است. ميل به آب و غذا، علاقه به خواب و آسايش، تمايل به جنس مخالف، علاقه به فرزند، احساس خشم، ميل به انتقام، برترى‏جويى و جاه‏طلبى از برجسته‏ترين نمودهاى غرايز و تمايلات حيوانى هستند.اين تمايلات هرچند از ضروريّات زندگى انسان در اين جهانند و اگر يكى از آن‏ها در كسى نباشد، يكى از پايه‏هاى اساسى زندگى در او نخواهد بود، ليكن هيچ يك از آن‏ها افتخارى برايش محسوب نمى‏شود. براى مثال، انسان براى ادامه زندگى، احتياج به خوردن و آشاميدن دارد، براى رفع خستگى نيازمند خواب و استراحت است، غريزه جنسى و علاقه او به فرزند براى بقاى نسل وى در روى زمين ضرور است، امّا هيچ كدام از اين‏ها ملاك فضيلت و بزرگوارى او نيست و انسانيّت انسان به اين عوامل بستگى ندارد. به قول سعدى:
خور و خواب و خشم و شهوت، شَغَب «1» است و جهل و ظلمت‏
حَيَوان خبر ندارد، ز جهان آدميّت‏
در كنار خواسته‏هاى حيوانى، تمايلات عالى انسانى نيز وجود دارد كه از آن به فضايل تعبير مى‏كنند. اين فضايل هر چه بيش‏تر در انسان شكوفا شود، ارزش و عظمت بيش‏ترى به او خواهد داد. چنين تمايلاتى بر محور توجّه به خود و تأمين نيازها و منافع فردى نمى‏چرخد، بلكه تمايل به حفظ و بقاى زندگى جمعى و توجّه به غير و ديگر گرايى آن‏ها به‏خوبى مشهود است. وفاى به عهد، عدالت و انصاف، نيكى و احسان، عفو و گذشت، ايثار و فداكارى، دل‏سوزى و غم‏گسارى و ... نمونه‏هايى از اين فضايلند. مهربانى و دگردوستى نيز از جمله آن‏هاست.مهرورزى به ديگران نه‏تنها يكى از معيارهاى بزرگوارى و ارزش آدمى است، بلكه خود سرچشمه بسيارى از فضايل ديگر است، زيرا با تضعيف خواسته‏هاى فردى و حيوانى، زمينه را براى گرايش آدمى به ارزش‏هاى والاى انسانى فراهم مى‏سازد. چه اين‏كه اغلب ارزش‏هاى پيش گفته همچون نيكوكارى، دل‏سوزى و ايثار ريشه در عطوفت و مهربانى دارند. در همه اين موارد، انسان بر خلاف اقتضاى خودخواهى‏اش، قدم از دايره تنگ «خود» بيرون نهاده و گامى به سوى غير برمى‏دارد و با مقدّم‏داشتن او بر خود و در دل‏گرفتن مهر و علاقه او از فرديّت خويش خارج مى‏شود.