مفهوم توكّل
توكل از ماده «وكل» به معنى واگذار كردن است و در صورتى كه با كلمه «على» متعدى شود، به معنى اعتماد است. «1»در قرآن و روايات، غالباً توكل با كلمه «على اللّه» استعمال شده و در مواردى، نيز كه بدون كلمه «على اللّه» به كار رفته، اين كلمه در آن جا مقدر است؛ به عنوان مثال، امام على عليه السلام مىفرمايد: «التَّوَكُّلُ خَيْرُ عِمادٍ»توكل بر خدا، بهترين تكيه گاه است.معناى اصطلاحى اين واژه، كه مورد نظر آيات و روايات است، در بعضى روايات شده است؛ چنان كه شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از جبرئيل پرسيد: توكل چيست؟جبرئيل گفت: «الْعِلْمُ بِانَّ الَمخْلُوقَ لا يَضُرُّ وَلا يَنْفَعُ وَلا يُعْطى وَلا يَمْنَعُ وَ اسْتِعْمالُ الْيَأْسِمِنَالْخَلْقِ» «1»توكل عبارت است از علم به اين كه مخلوق نه ضرر مىزند و نه نفع مىرساند، نه مىبخشد و نه باز مىدارد، و عبارت از مأيوس بودن از خلق است.چون بنده چنين باشد، جز براى خدا كار نمىكند و جز به خدا اميد ندارد و از غير خدا نمىترسد و به احدى جز خدا چشم طمع ندارد.مفهوم توكل، مانند برخى ديگر از مفاهيم دينى، با حجابهايى از جهل و خرافات پوشانيده شده است به طورى كه گروهى مىپندارند كه توكل يعنى اين كه تصميم گير، تنها خداست و تلاش و كوشش انسان كمترين اثرى در سرنوشت او و اداره زندگىاش ندارد. اين برداشت نادرست از مفهوم توكل، اختصاص به زمان ما ندارد. در زمان پيامبراكرم صلى الله عليه و آله نيز چون آيه شريفه: «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ انَّ اللَّهَ بالِغُ امْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَىءٍ قَدْرًا» «2» نازل شد، عدهاى از اصحاب پيامبر در خانه نشسته، مشغول عبادت و دعا شدند و گفتند: «ديگر روزى ما تضمين شده است.» اين خبر به پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد. آن حضرت كسى را سراغ آنها فرستاد. وقتى آمدند، فرمود:چه باعث شد در خانه بمانيد و مشغول عبادت شويد و دست از كسب و كار برداريد؟گفتند: اى رسول خدا! چون روزى ما تضمين شده است، به عبادت خدا روى آورديم.پيامبر اكرم فرمود: كسى كه چنين كند، دعايش مستجاب نمىشود. دنبال روزى برويد. «3»
تعاليم حيات بخش اسلام ضمن آن كه توكل را يك ركن اساسى ايمان معرفى مىنمايد، «4» اهميت و تأثير تلاش و كوشش انسان در سرنوشت خويش را انكار نمىكند،بلكه قرآن كريم انسان را در گرو اعمالش مىداند: «كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهينَةٌ» «1»هر كس در گرو عمل خويش است.همچنين، بهره و نتيجه كار او را به اندازه تلاش و كوششاش معرفى مىكند: «وَ انْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ الَّا ما سَعى» «2»براى انسان [پاداشى] جز آنچه خود كرده نيست.مفسّر بزرگ، مرحوم علّامه طباطبائى- رضوان اللّه تعالى عليه- درباره توكّلچنينمىنويسد:معناى توكل اين نيست كه انسان نسبت امور را به خودش يا به اسباب، قطع يا انكار كند، بلكه معنايش اين است كه خود را و اسباب را مستقل در تأثير ندانسته، معتقد باشد كه استقلال و اصالت منحصراً از آن خداى سبحان است و در عين حال سببيت غير مستقله را براى خود و اسباب قائل باشد. «3»استاد شهيد مطهرى نيز توكّل را چنين معرفى مىكند:توكل يعنى انسان هميشه به آنچه مقتضى حق است عمل كند و در اين راه به خدا اعتماد كند كه خداوند حامى و پشتيبان كسانى است كه حامى و پشتيبان حق باشند، توكل تضمين الهى است براى كسانى كه هميشه حامى و پشتيبان حقند. «4»
|