مفهوم توكّل‏
توكل از ماده «وكل» به معنى واگذار كردن است و در صورتى كه با كلمه «على» متعدى شود، به معنى اعتماد است. «1»در قرآن و روايات، غالباً توكل با كلمه «على اللّه» استعمال شده و در مواردى، نيز كه بدون كلمه «على اللّه» به كار رفته، اين كلمه در آن جا مقدر است؛ به عنوان مثال، امام على عليه السلام مى‏فرمايد: «التَّوَكُّلُ خَيْرُ عِمادٍ»توكل بر خدا، بهترين تكيه گاه است.معناى اصطلاحى اين واژه، كه مورد نظر آيات و روايات است، در بعضى روايات شده است؛ چنان كه شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از جبرئيل پرسيد: توكل چيست؟جبرئيل گفت: «الْعِلْمُ بِانَّ الَمخْلُوقَ لا يَضُرُّ وَلا يَنْفَعُ وَلا يُعْطى‏ وَلا يَمْنَعُ وَ اسْتِعْمالُ الْيَأْسِ‏مِنَ‏الْخَلْقِ» «1»توكل عبارت است از علم به اين كه مخلوق نه ضرر مى‏زند و نه نفع مى‏رساند، نه مى‏بخشد و نه باز مى‏دارد، و عبارت از مأيوس بودن از خلق است.چون بنده چنين باشد، جز براى خدا كار نمى‏كند و جز به خدا اميد ندارد و از غير خدا نمى‏ترسد و به احدى جز خدا چشم طمع ندارد.مفهوم توكل، مانند برخى ديگر از مفاهيم دينى، با حجابهايى از جهل و خرافات پوشانيده شده است به طورى كه گروهى مى‏پندارند كه توكل يعنى اين كه تصميم گير، تنها خداست و تلاش و كوشش انسان كمترين اثرى در سرنوشت او و اداره زندگى‏اش ندارد. اين برداشت نادرست از مفهوم توكل، اختصاص به زمان ما ندارد. در زمان پيامبراكرم صلى الله عليه و آله نيز چون آيه شريفه: «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ انَّ اللَّهَ بالِغُ امْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَى‏ءٍ قَدْرًا» «2» نازل شد، عده‏اى از اصحاب پيامبر در خانه نشسته، مشغول عبادت و دعا شدند و گفتند: «ديگر روزى ما تضمين شده است.» اين خبر به پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد. آن حضرت كسى را سراغ آنها فرستاد. وقتى آمدند، فرمود:چه باعث شد در خانه بمانيد و مشغول عبادت شويد و دست از كسب و كار برداريد؟گفتند: اى رسول خدا! چون روزى ما تضمين شده است، به عبادت خدا روى آورديم.پيامبر اكرم فرمود: كسى كه چنين كند، دعايش مستجاب نمى‏شود. دنبال روزى برويد. «3»
تعاليم حيات بخش اسلام ضمن آن كه توكل را يك ركن اساسى ايمان معرفى مى‏نمايد، «4» اهميت و تأثير تلاش و كوشش انسان در سرنوشت خويش را انكار نمى‏كند،بلكه قرآن كريم انسان را در گرو اعمالش مى‏داند: «كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهينَةٌ» «1»هر كس در گرو عمل خويش است.همچنين، بهره و نتيجه كار او را به اندازه تلاش و كوشش‏اش معرفى مى‏كند: «وَ انْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ الَّا ما سَعى‏» «2»براى انسان [پاداشى‏] جز آنچه خود كرده نيست.مفسّر بزرگ، مرحوم علّامه طباطبائى- رضوان اللّه تعالى عليه- درباره توكّل‏چنين‏مى‏نويسد:معناى توكل اين نيست كه انسان نسبت امور را به خودش يا به اسباب، قطع يا انكار كند، بلكه معنايش اين است كه خود را و اسباب را مستقل در تأثير ندانسته، معتقد باشد كه استقلال و اصالت منحصراً از آن خداى سبحان است و در عين حال سببيت غير مستقله را براى خود و اسباب قائل باشد. «3»استاد شهيد مطهرى نيز توكّل را چنين معرفى مى‏كند:توكل يعنى انسان هميشه به آنچه مقتضى حق است عمل كند و در اين راه به خدا اعتماد كند كه خداوند حامى و پشتيبان كسانى است كه حامى و پشتيبان حق باشند، توكل تضمين الهى است براى كسانى كه هميشه حامى و پشتيبان حقند. «4»