د- حضور قلب در نماز
توجّه و حضور قلب از جمله امورى است كه روح و حقيقت نماز به آن بستگى دارد. مقصود از حضور قلب، تهى كردن دل از غير خداست.نماز، حضور در پيشگاه الهى و سخن گفتن با بزرگ مطلق است و در چنين جايگاهى هر گونه دلدادگى و التفات به غير او، بى‏ادبى و نشانه عدم حضور نمازگزار و رعايت نكردن مقام بلند نماز است. رسول خدا (ص) فرمود: «لا تَلْتَفِتُوا فى‏ صَلاتِكُمْ فَإِنَّهُ لا صَلاةَ لِمُلْتَفِتٍ ...» «2»در نماز به غير خدا توجّه نكنيد؛ كه براى كسى كه به غير خدا توجّه دارد، نمازى نيست.يعنى: گويا نمازى به جا نياورده است. و نيز فرمود: «إِنَّ الْعَبْدَ إِذا اشْتَغَلَ بِالصَّلاةِ جاءَهُ الشَّيْطانُ وَ قالَ لَهُ: أُذْكُرْ كَذا، أُذْكُرْ كَذا حَتَّى يُضِلَّ الرَّجُلَ أَنْ يَدْرِىَ كَمْ صَلَّى» «3»وقتى كسى به نماز مشغول مى‏شود، شيطان به سراغش مى‏آيد و مى‏گويد: اين را به ياد بياور، آن را به ياد بياور، تا آنجا او را گمراه مى‏كند كه نمى‏داند چقدر نماز خوانده است.آرى طمع شيطان در انسان براى نفوذ در دل و ربودن ايمان اوست واگر بتواند در حال نماز بر او چيره شود، گمراه ساختن او در غير نماز آسانتر خواهد بود.
پس نمازگزار بايد هشيار باشد و از اين دشمن خطرناك حذر نمايد و درهنگام نماز توجه كامل به خداى متعال نمايد، تا با ورود به حريم قدس الهى از وسوسه‏هاى شيطان و گمراهى نجات يابد.
بعد ديگر توجّه و حضور قلب، با طهارت و پاكى از گناه تحقق مى‏يابد، آيا ظرف كثيف و آلوده، آب زلال يا غذاى پاكيزه است؟ آيا دل زنگار گرفته از گناه قابليت تجلّى انوار الهى نماز را دارد؟ پاسخ اين سؤال در نصيحت حكيمانه امير مؤمنان عليه السلام به كميل چنين آمده است:حضور قلب در عبادت دو درجه دارد، يكى حضور قلب اجمالى، يعنى اينكه در عين اشتغال به عبادت، بطور اجمال ملتفت باشد كه در حال ثناى معبود است، اگر چه خود نمى‏داند چه ثنايى مى‏كند و ديگرى حضور قلب تفصيلى است كه اين مرتبه جز براى خلّص اولياى خدا و اهل معرفت ممكن نيست. «1»اگر نماز گزار موفّق شود كه با تمام وجود متوجّه ذات مقدّس خدا باشد و در نماز جز او را به ياد نياورد، خداوند نيز لطف و عنايت خويش رامتوجه او خواهد كرد، چنان كه پيامبر خدا (ص) فرمود: «إِنَّ اللَّهَ مُقْبِلٌ عَلَى الْعَبْدِ ما لَمْ يَلْتَفِتْ» «2»تا وقتى كه فردى از خدا رويگردان نشده، خداوند به او توجه دارد.