مفهوم ولايت

بنابر آن چه بيان شد، ولايت دلالت بر يك رابطه دوطرفه يا چند طرفه دارد كه هر يك از اطراف اين رابطه، به طور مساوى، ولىّ ديگران است و همه، ولىّ هم هستند؛ مثلا از يك سو، خدا ولىّ مؤمنان است و از سوى ديگر، آنان نيز اولياى خدايند. قرآن در يك جا مى فرمايد: (اَللَّهُ وَلِىُّ الَّذِينَ امَنُوا)(2) و در جاى ديگر مى فرمايد: (اَلا اِنَّ اَوْلِياءَ اللَّهِ لاخَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ)(3).
البته گاهى به خاطر موقعيت ويژه و تأثير روشن ترى كه يك طرف بر ديگران دارد،

1- آل عمران/ 28.
2ـ بقره/ 257.
3ـ يونس/ 62.
? صفحه 108?
تنها بر او «ولىّ» اطلاق مى شود و طرف هاى ديگر، مولّى عليهم هستند. رابطه ولايت به گونه هاى مختلفى در ميان انسان ها تحقق پيدا مى كند: گاهى ميان دو فرد، گاهى ميان فرد، و گروه يا جامعه و گاهى ميان دو گروه يا دو جامعه.
يكى از موارد ولايت طرفينى، روابط دوستانه افراد است. دو انسان هم سطح، همبستگى پيدا مى كنند، به طورى كه در زندگىِ يكديگر، تأثير متقابل دارند؛ اما گاهى رابطه يك طرفى است و يا از يك طرف، قوى تر است؛ مثل آن كه پدر، ولىّ فرزند است. اين رابطه اى نزديك ميان پدر و فرزند است؛ اما تنها پدر است كه در زندگىِ فرزند، به ويژه فرزند خردسالى كه تحت قيمومت پدر قرار دارد، تأثير دارد. در اين گونه موارد، معمولا ولايت را به فردى نسبت مى دهند كه مؤثر است و مى گويند: پدر، ولىّ فرزند است؛ اما نمى گويند كه فرزند، ولىّ پدر است. رابطه ولايت، كه منافعى را براى يك طرف يا براى هر دو طرف به دنبال دارد، معمولا رابطه اى عاطفى و قلبى را نيز به همراه دارد. از اين رو، مفهوم ولايت، با مودت و محبت همراه خواهد بود. البته محبت و مودت، لازمه ولايت است و با اصل ولايت فرق مى كند؛ اما چون عملا اين دو، در خارج ملازم هم هستند، گاهى به جاى يكديگر به كار مى روند.
وقتى جامعه اسلامى با جامعه ديگرى داراى چنين روابطى باشد و در روابط فرهنگى، اقتصادى، نظامى و غيره، چنان با هم نزديك باشند كه از يكديگر اثر بپذيرند، در قرآن، از چنين رابطه اى به ولايت و تولّى تعبير مى شود. (امروزه در زبان عربى آن را «علاقات ودّيه» گويند).