مرز حقوق و اخلاق اسلامى

مسائل حقوقى در بسيارى موارد، با اخلاق ارتباط پيدا مى كنند و بعضى از مسائل، هم جنبه اخلاقى و هم جنبه حقوقى دارند. البته دايره اخلاق اسلامى، مسائل حقوقى را نيز شامل مى شود؛ گرچه بعضى از احكام حقوقى، جنبه اخلاقى ندارند؛ مثلا احكام مربوط به معاملات و قراردادها، احكام وضعىِ خاصى هستند كه مستقيماً با اخلاق ارتباط پيدا نمى كنند.
احكام اخلاقى و حقوقى از چند جهت متفاوتند:
نخست آن كه احكام حقوقى، تنها براى تنظيم روابط اجتماعى انسان در زندگىِ دنيوى است و هدف آن، خواه عدالت باشد يا نظم و يا امرى ديگر، از مرز زندگىِ دنيوىِ
? صفحه 61?
انسان فراتر نمى روند، در حالى كه هدف اخلاق اسلامى، فوق هدف حقوقىِ آن است و منحصر در اهداف دنيوى نمى شود.
دوم آن كه احكام حقوقى، ضمانت اجراى دولتى دارد. دولت موظف است كه احكام حقوقى را پياده كند و متخلفان را تحت تعقيب و پى گرد قانونى قرار دهد؛ اما احكام اخلاقى، داراى چنين ويژگى و ضمانت اجراى دولتى نيستند. البته گاهى ممكن است يك حكم، داراى دو جنبه اخلاقى و حقوقى باشد كه در اين صورت، دولت به لحاظ جنبه حقوقى اش به اجراى آن مبادرت مىورزد.
جنبه اخلاقى آن، مربوط به تأثيرات نفسانى و كمالات معنوى است كه در انسان باقى مى گذارد، و ناگزير، مشروط به بعضى شرايط روانى است كه هيچ گاه، در محدوده آگاهى و قدرت دولت قرار نمى گيرد تا بتواند آن را اجرا و كنترل كند.
براى محيط خانواده، احكامى وجود دارد كه تخلف از آن ها جرم و متخلف، از نظر قانونى، قابل تعقيب است و اين ويژگى، بُعد حقوقىِ اين احكام را نشان مى دهد. اين احكام، مربوط به رفتار ظاهرى اعضاى خانواده است و با هر نيتى كه اجرا شود، از نظر حقوقى، پذيرفته خواهد بود؛ اما همان طور كه گفته شد، قوام ارزش اخلاقى، به انگيزه و نيت شخص بستگى دارد كه اين هم نشانه بعد اخلاقىِ اين احكام است. پس ممكن است عملى از نظر قانونى و حقوقى، مُجاز باشد، اما از نظر اخلاقى، از آن جا كه با انگيزه و نيت سوء انجام گرفته، نامطلوب و داراى ارزش منفى باشد. حقوق در مورد نيت انسان، در كارى كه انجام مى دهد، نظر خاصى ندارد، بلكه به صرف قانونى بودن ظاهرى، با هر انگيزه اى، مُجاز و بى اشكال است.
البته در موارد نادرى، احكام حقوقى نيز به نيت بستگى دارد؛ مانند قتل عمدى و غيرعمدى كه مجازات هاى متفاوتى از نظر حقوقى، بر آن ها بار مى شود و تفاوت آن دو، به قصد و نيت است؛ اما در اين موارد، منظور، قصد خود فعل است؛ ولى آن چه دراخلاق و ارزش اخلاقى نقش دارد، نيت نتيجه فعل و انگيزه اى است كه انسان را به انجام كار وادار مى كند.
سوم ـ با توجه به آن چه گفته شد ـ آن كه قوام ارزش احكام اخلاقى، به نيت است و ارزش كار، با نيت خوب يا بد، متفاوت خواهد شد؛ اما در احكام حقوقى و كارهاى قانونى، نيت تأثيرى ندارد.