به چه كسانى بايد انفاق كرد؟

افراد گوناگونى هستند كه دادن زكات به آن ها بى اشكال است و استحقاق گرفتن زكات را دارند. قرآن اين گروه ها را چنين معرفى مى كند:
(وَآتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوى الْقُرْبى وَالْيَتامى وَالْمَساكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسّائِلِينَ وَ فِى الرِّقابِ)(1).

1ـ بقره/ 177.
? صفحه 323?
(نيكوكار كسى است كه ايمان به خدا آورد...) و مالى را كه دوست دارد به خويشاوندان، يتيمان، نيازمندان، در راه ماندگان و گدايان بدهد و در آزاد كردن بردگان به كار گيرد.
(قُلْ ما اَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْر فَلِلْوالِدَيْنِ وَالاَْقْرَبِينَ وَاليَتامى وَالْمَساكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ)(1).
بگو آن چه را از اموال خود انفاق مى كنيد، به پدر و مادر و خويشان و يتيمان و نيازمندان و در راه ماندگان انفاق كنيد.
(وَبِالْوالِدَيْنِ اِحْساناً وَبِذى الْقُرْبى وَالْيَتامى وَالْمَساكِينِ والْجارِ ذى الْقُرْبى وَالْجارِ الْجُنُبِ وَالصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمامَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ)(2).
و به پدر و مادر احسان كنيد و نيز به خويشان و فاميل و يتيمان و فقرا و همسايگان خويشاوند و همسايگان بيگانه و دوستان نزديك و در راه ماندگان و بردگان (همه را از احسان خود بهره مند سازيد).
در اين آيات، مجموعاً، گروه ها و افراد بسيارى نام برده شده اند كه به طور كلى و اجمالا، از صدقات و زكات بهره مند مى شوند؛ ولى غير از اين، نكته ديگرى نيز هست و شايد از آيات قرآن هم استفاده شود و آن عبارت است از «اصل رعايت مراتب»؛ يعنى هر چند نامبردگان در آيات مذكور استحقاق دريافت صدقات را دارند، ولى در ميان آن ها سلسله مراتبى وجود دارد كه در صورت محدوديت زكات لازم است آن سلسله مراتب رعايت شود.
كسى كه مى خواهد انفاق كند، اگر پدر و مادرى نيازمند دارد، در مرتبه نخست، لازم است به آنان توجه و احسان كند و پس از اينان نوبت به خويشاوندان و فاميل هاى نيازمند مى رسد. تا اين ها باشند نوبت به بيگانگان نمى رسد. هم چنين پس از اينان، همسايگان و بعد دوستان اولويت دارند و هر گاه، از نامبردگان كسى نياز به انفاق شما نداشت و نوبت به ديگران رسيد، باز هم اولويت با كسانى خواهد بود كه نيازشان بيش تر است و در تنگناى زندگى و مشكلات گرفتار آمده اند؛ مانند يتيمان بى سرپرست، نيازمندان به ضرورت هاى حياتى، مثل غذا و... يا در راه ماندگان كه در غربت گرفتار شده اند و راه چاره اى ندارند.
مؤمن به هنگام انفاق بايد اين ظرافت ها و ريزه كارى ها را در نظر داشته باشد. از

1ـ بقره/ 215.
2ـ نساء/ 36.
? صفحه 324?

اين جا است كه در آيات متعدد، در اين زمينه، پيوسته پدر و مادر، در صدر همه قرار گرفته اند. و قبل از همه، احسان به پدر و مادر و سپس خويشان توصيه شده است و بعد يك به يك، افراد مستحق تر و نيازمندتر نام برده شده اند. اين نكته تا آن جا قابل ملاحظه است كه خداوند هنگامى كه سفارش همسايگان را مى كند، باز هم ترتيب را رعايت كرده است. نخست همسايگانى را نام مى برد كه نسبت خويشاوندى دارند و پس از آن ها همسايگان بيگانه را: (وَالجارِ ذى الْقُرْبى وَالجارِ الجُنُبِ).
شايد بتوان گفت: اين نوعى نظم و تقسيم مسئوليت است كه اگر همه رعايت كنند، كسى محروم باقى نمى ماند و از بركات اين احسان ها و انفاق ها همه بهره مند مى شوند؛ اما اگر اين نظم و سلسله مراتب رعايت نشود، چه بسابعضى از مستحقان، مورد انفاق و احسان افراد متعددى قرار گيرند و بيش از مقدار نياز به آن ها برسد و در كنار آن ها بعضى ديگر، محروم بمانند و هيچ كس به آن ها توجه نكند. البته تفصيل مطالب در مورد افراد مستحق انفاق و رعايت مراتب و شرايط و... در كتاب هاى فقهى آمده است ما در اين جا به همين مقدار بسنده مى كنيم و طالب تفصيل را به اين كتاب ها ارجاع مى دهيم.