6. رب

يكى ديگر از كارهاى مالى، كه قرآن، به شدت، مسلمانان را از دست زدن به آن نهى فرموده، رباخوارى است. معامله ربوى، كم و بيش، در همه زمان ها و در همه جوامع

1ـ بقره/ 188.
? صفحه 298?
وجود داشته است و امروزه نيز وجود دارد. به ويژه در عصر پيامبر اسلام اين عمل رواج بسيار داشته و يكى از مفاسد اقتصادى جامعه جاهلى بوده است.
برخورد قرآن با پديده رباخوارى، بسيار تند و تهديدآميز است و ما در اين جا به نمونه هايى از آن اشاره مى كنيم:
(اَلَّذينَ يَأْكُلُونَ الرِّبوا لايَقُومُونَ اِلاّ كَما يَقُومُ الَّذِى يَتَخَبَّطُهُ الشَّيطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلكَ بِاَنَّهُمْ قالُواْ اِنَّما الْبَيْعُ مِثْلُ الْرِّبوا وَاَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبوا فَمَنْ جائَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَاَمْرُهُ اِلى اللّهِ وَمَنْ عادَ فَاُوْلئِكَ اَصْحابُ النّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ)(1).
كسانى كه ربا مى خورند نمى ايستند (يا در قيامت از قبر برنمى خيزند) مگر همانند كسى كه با تأثير شيطان ديوانه شده باشد. اين كه (اينان) مرتكب رباخوارى مى شوند، بدان علت است كه مى گويند (و معتقدند) كه خريد و فروش هم مثل ربا است و (چون خريد و فروش حلال است پس ربا هم حلال است در صورتى كه خداوند خريد و فروش را حلال و رباخوارى را حرام و منع كرده است. پس آن كس كه اندرز خداوند به او رسيد و (تحت تأثير آن موعظه و اندرز) به اين عمل زشت پايان داد، خداوند از گذشته او درگذرد و در پايان، سر و كارش با خدا باشد و هر كس كه به اين عمل باز گردد، همراه آتش خواهد بود و در آن جاودان بماند.
در جاى ديگر مى فرمايد:
(يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبوا وَيُرْبى الصَّدَقاتِ وَاللّهُ لايُحِبُّ كُلَّ كَفّار اَثيم)(2).
خداوند سود رباخوارى را نابود كرد و صدقات را فزونى بخشيد و او مردم بى ايمان و گنه كار را دوست نمى دارد.
و در آيه ديگر آمده است:
(يا اَيُّها الَّذِينَ امَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَذَرُواْ مابَقِىَ مِنَ الرِّبوا اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ * فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْب مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَاِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُسُ اَمْوالِكُمْ لاتَظْلِمُونَ وَلاتُظْلَمُونَ)(3).
اى كسانى كه ايمان داريد، تقواى خدا پيشه كنيد و دنباله رباخوارى را اگر واقعاً ايمان

1ـ بقره/ 275.
2ـ بقره/ 276.
3ـ بقره/ 278 و 279.
? صفحه 299?

داريد، رها كنيد و هرگاه رباخوارى را ترك نكرديد، در واقع به جنگ با خدا و رسول برخاسته ايد و اگر پشيمان شديد، سرمايه اصلىِ شما مال خودتان باشد كه در اين صورت، نه كسى به شماو نه شما به كسى ستم مى كنيد. خداوند در يكى ديگر از آيات قرآن، ميان ربا و انفاق مقايسه اى مى كند و به مردم، اين حقيقت را گوشزد مى كند كه شما چون مى خواهيد مالتان رشد كند و سود بيش ترى ببريد، دست به رباخوارى مى زنيد؛ ولى اين را بدانيد كه نزد خداوند، ربا سود نيست، بلكه زيان است و در عوض، انفاق و دادن زكات و صدقات، كه به گمان شما زيان است، نزد خداوند سود حساب مى شود.
آن چه را به صورت ربا به دست مردم مى دهيد تا در ميان اموال آنان رشد كند، اين مال، نزد خدا رشد نمى كند (و شما حق نداريد چيزى بيش از اصل سرمايه از او پس بگيريد) و آن چه را به زكات مى دهيد و خشنودىِ خدا را با آن طلب مى كنيد، نزد خدا چندين برابر خواهد شد.(1)
پس اگر واقعاً، طالب سود هستيد مالتان را انفاق كنيد تا هفتصد برابر و بيش تر شود و يا قرض الحسنه بدهيد و پاداش آن را از نزد خدا دريافت كنيد؛ ولى اگر اموال خود را به ربا داديد، به طمع آن كه در بين اموال مردم رشد كند و از اموال آنان به مال شما اضافه شود، اين چنين رشدى را خداوند نمى پذيرد و اين كار، در همين دنيا هم شما را سعادتمند نخواهد كرد. خداوند در يكى از آيات مذكور، در يك تشبيه يا در ضمن يك مثال، مى گويد: رباخوار جز همانند كسى كه شيطان با او تماس حاصل كرده و ديوانه اش نموده است، برنخيزد.
در تفسير اين آيه و تحليل اين تشبيه، بعضى از مفسران گفته اند: منظور اين است كه رباخوار در قيامت، سر از قبر برنمى دارد مگر همانند شخصى ديوانه. او مبهوت، متحيّر و ديوانه محشور مى شود؛ ولى بعضى ديگر گفته اند: اين حالت بهت و ديوانگى، در همين دنيا براى رباخوار حاصل مى شود؛ يعنى كسانى كه به رباخوارى عادت كنند، در

1ـ (وَ ما اتَيْتُم مِن رِباً لِيَرْبُوَا فِى اَمْوالِ النّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَاللّهِ وَ ما اتَيْتُمْ مِنْ زَكوة تُريدُونَ وَجْهَ اللّهِ فَاُوْلئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ) (روم/ 39).
? صفحه 300?
واقع، حالتى جنون آميز پيدا خواهند كرد و دائماً در فكر چك و سفته هستند، حتى در خيابان هم كه راه مى روند، گويى در عالم ديگر سير مى كنند و متوجه خود و اطرافشان نيستند، بلكه همه هوش و حواس و فكر خود را به پول و سرمايه و سودش سپرده اند و ممكن است حالتشان در قيامت هم تحقق عينىِ همين وضع روحى در اين عالم باشد. قرآن با اين تشبيه، مسلمانان را متوجه مى كند كه با دست زدن به رباخوارى، خود را به اين وضع مبتلا نكنند تا عقل و هوش از سر آن ها نرود. رباخوارى نزد خداوند تا آن اندازه زشت و ناپسند است كه در بعضى آيات، به منزله كفر و حتى جنگ با خدا معرفى شده است:

(يا اَيُّها الَّذِينَ امَنُواْ لاتَأْكُلُواْ الرِّبا اَضْعافاً مُضاعَفَةً وَاتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * وَاتَّقُواْ النّارَ الَّتِى اُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ)(1).
اى ايمان داران! چندين برابر ربا نخوريد (يا اموال خود را با گرفتن ربا چندين برابر نكنيد) و از خدا بترسيد، باشد كه رستگار شويد و بترسيد از آتشى كه براى كفّار آماده شده است.
اين آيه، به دو مطلب اشاره دارد: نخست اين كه رباخوارى سبب تراكم و تمركز ثروت مى شود، بدون كار و زحمت و به طور نامشروع.
دوم آن كه رباخوار در حكم كافر است.
در بعضى ديگر از آيات، خداوند قوم يهود را به خاطر رباخوارى نيز به شدّت ملامت و مذمت مى كند كه آنان با آن كه از گرفتن ربا و خوردن مال مردم به باطل و به ناحق، منع شده بودند، ربا مى گرفتند. از اين رو، مستحق نكوهش و مذمتند و اشاره اى نيز به اين دارد كه آنان كه ربا مى خوردند، به ظاهر يهودى بودند و در واقع، كافر بودند و دين يهود را نيز قبول نداشتند.
تعابيرى كه از آيات نقل كرديم، در برخورد با رباخواران بسيار تند و تهديدآميز بود؛ ولى از همه تعابير، تندتر و تهديد آميزتر آن است كه مى گويد: اگر رباخوارى را ترك نكنيد، در واقع، با خدا و رسول خدا اعلان جنگ داده ايد:
(فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْب مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ)(2).

1ـ آل عمران/ 130 و 131.
2ـ بقره/ 279.
? صفحه 301?

و اين شايد به اين علت باشد كه رباخوارى، غير از آثار زشت اخلاقى، منشأ اختلال و فساد اقتصادى در جامعه مى شود و افرادى را وامى دارد تا به جاى كار و تلاش مفيد، تن به تنبلى و تن آسايى دهند و از سود سرمايه خود ـ كه حاصل رنج و تلاش طاقت فرساى افراد ضعيفى است كه زير اين بار، كمر خم مى كنند ـ ارتزاق كنند و سرمايه خود را روز به روز افزايش دهند و در نظام اقتصادى و اجتماعى، بحران و اختلال ايجاد كنند.