|
نيّت يك رابطه تكوينى است
تأثيرى كه «نيت» انسان روى كار، و كار از مسير نيت در تكامل نفس و رسيدن انسان بهسعادت ابدى دارد يك تأثير طبيعى و تكوينى است نه قراردادى، پس نيت بيانگر يك رابطه حقيقى است و نه يك رابطه قراردادى كه مثلا گفته شود: اگر چنين كردى چنان مى‌كنم و اگر نه نمى‌كنم. اين خود نيت است كه رابطه تكوينى با آن عمل دارد و به آن حيات مى‌دهد. عمل بدون نيت در حقيقت، يك كالبد مرده است كه ارتباطى با دل و روح فاعل پيدا نمى‌كند و نتيجه‌اى نمى‌بخشد. رابطه اعمالى كه در خارج انجام مى‌دهيم با كمال نفس به وسيله نيت و انگيزه‌اى برقرار مى‌شود كه از سوى نفس به آن كار تعلق خواهد گرفت. بنابراين، اگر در عملى، «نيت» نباشد يا نيت صحيحى نباشد آن عمل، موجب كمالى براى نفس نخواهد بود. از اين رو، خداوند مى‌فرمايد:«وَما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْر فَلاَِنْفُسِكُمْ وَ ما تُنْفِقُونَ اِلاَ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّهِ.»(1)آنچه انفاق مى‌كنيد به نفع خود شماست، اما در صورتى كه جز به طلب وجه‌الله انفاق نكنيد.و مى‌فرمايد:«وَالَّذينَ يُنْفِقُونَ اَمْوالَهُمْ رِئاءَالنّاسِ وَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الاْخِرِ وَ مَنْ يَكُنِ الشَّيْطانُ لَهُ قَريناً فَساءَ قَريناً.»(2)و كسانى كه اموالشان براى رياكارى و خودنمايى انفاق كنند و ايمانى نه به خداوند و نه به روز قيامت نداشته باشند (شيطان با آنان قرين است) و كسى كه شيطان قرين او باشد بد قرينى دارد. اين آيه در حقيقت، به صورت يك قياس است؛ ولى، به جاى آنكه تطبيق كند و نتيجه را بفرمايد به ذكر كبراى كلى اكتفا نموده است كه «وَمَنْ يَكُنِ الشَيْطانُ لَهُ قَريناً فَساءَ قَريناً.» آرى كسانى كه به انگيزه ريا و خودنمايى كارى را انجام مى‌دهند نه براى خداوند، قرين شيطان و به اصطلاح روز در خط شيطان هستند و مى‌فرمايد:«فَاتِ ذَالْقُرْبى حَقَّهُ وَالْمِسْكينَ وَابْنَ السَّبيلِ ذلِكَ خَيْرٌ لِلَّذينَ يُريدُونَ وَجْهَ اللّهِ
--------------------------------
1. بقره/ 272.
2. نساء/ 38.
وَاُؤلئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.»(1)حق خويشاوند و نيازمند و در راه مانده را به ايشان بده اين براى كسانى كه رضاى خدا را مى‌جويند بهتر است و آنان همان رستگاران هستند. دادن زكوة در صورتى ارزش دارد كه براى خدا باشد و راه فلاح انسان منحصر در اين است كه در انفاق انگيزه‌اش خدا و به اصطلاح نيتش وجه‌الله باشد. و در آيه بعد مى‌فرمايد:«... وَما اتَيْتُمْ مِنْ زَكاة تُريدُونَ وَجْهَ اللّهِ فَاُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ.»(2)و آنچه كه زكات داده‌ايد (به انگيزه اينكه) رضاى خدا را فراهم آوريد آنان (كه چنين كرده‌اند) افزون يافتگانند.
و مى‌فرمايد:«وَيُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكيناً وَيَتيماً وَاَسيراً اِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُريدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَلا شُكُوراً.»(3)
و غذا را با آنكه دوست دارند (و به آن نيازمند هستند) به مستمند و يتيم و اسير دهند (با اين نيت) كه شما را فقط براى خرسند شدن خداوند اطعام مى‌كنيم و از شما انتظار هيچ گونه پاداش و سپاسى نداريم. ارزش اين اطعام از آن جهت است كه «لوجه الله» انجام مى‌گيرد نه براى گرفتن پاداش از خود طعام شدگان و اگر هم پاداش مى‌خواهند از خدا مى‌خواهند. و در آيات ديگرى مى‌فرمايد:وَسَيُجَنَّبُهَا الاَْتقى الَّذى يُؤتى مالَهُ يَتَزَكّى وَما لاَِحَد عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَة تُجْزى اِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الاَْعْلى وَلَسَوْفَ يَرْضى.»(4)كسى كه مالش را به عنوان زكاة انفاق مى‌كند و براى هيچ كس پيش او نعمتى نيست تا اين مال را در عوض آن انفاق كرده باشد (پس انگيزه‌اى) جز كسب رضاى پروردگارش (كه از همه چيز) بالاتر است (ندارد) و در آينده نزديك راضى مى‌شود. يك وقت كسى براى شما هديه‌اى فرستاده است و شما نيز در مقابل، هديه‌اى براى او
--------------------------------
1. روم/ 38.
2. روم/ 39.
3. انسان/ 9 ـ 8.
4. ليل/ 21 ـ 17.
مى‌فرستيد. اين هم در شرايطى كه نيت شما از اين كار، خداوند باشد، ارزش اخلاقى دارد و مفيد است؛ ولى، اگر صرفاً به خاطر اين باشد كه يكدفعه كار خيرى براى شما كرده است و اگر شما مقابله بمثل نكنيد آن را تكرار نخواهد كرد و براى اينكه خير او ادامه يابد و استفاده بيشترى ببريد شما هم مقابله بمثل مى‌كنيد، در اين صورت كار شما از ارزش اخلاقى بى‌بهره خواهد بود. كسانى كه در اين آيات توصيف شده‌اند انفاق مى‌كنند صرفاً براى خشنودى خداوند و كسى پيش آنان چيزى ندارد تا در برابر آن و به انگيزه آن انفاق كنند. و درباره صبر مى‌فرمايد:«وَالَّذينَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ اَقامُوا الصَّلوةَ وَ اَنْفَقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرَّاً وَ عَلانِيَةً.»(1)
و كسانى كه به طلب رضاى پروردگارشان صبورى كرده و نماز را به پا داشته و از آنچه روزيشان كرده‌ايم آشكار و نهان انفاق كرده‌اند. ذكر اين موارد كافى است براى آنكه اين حقيقت را دريابيم كه در فلسفه اخلاق اسلامى اساسى‌ترين منشأ ارزش كار «نيت» خواهد بود و اين از مسائل مهمى است كه در قرآن روى آن خيلى تأكيد مى‌شود. روايات نيز در اين زمينه فراوان است از آن جمله روايتى است كه شيعه و سنى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل كرده‌اند كه فرمود:«اِنَّما الاَْعْمالُ بِالنّيّاتِ وَ لِكُلِّ امْرِء مانَوى.»(2)محققاً (ارزش) كارها به نيتهاست و فقط براى انسان آنچه نيت كرده است مى‌ماند. روايات زيادى هم به اين مضمون وارد شده كه ارزش كار هر كس به «نيت» اوست. بنابراين، نتيجه مى‌گيريم نيت ارزش‌بخش، نيتى است كه با خدا ارتباط پيدا كند.
--------------------------------
1. رعد/ 22.
2. بحار، ج 70، ص 212، ح 38، چ بيروت.
|