مفهوم ديگر رجاء
در بعضى از آيات، احتمال اين هست كه «رجاء» تنها بمعناى اميد به وقوع يك امر مطلوب نباشد؛ بلكه، منظور مطلق توقع و انتظار چيزى است كه ممكن است بنفع و يا بضرر انسان تمام شود. در همه آياتى كه «رجاء يَوم الاخِر» و حتى «رجاء لقاء» آمده احتمالا، رجاء به همين معناى مطلق انتظار بكار رفته است؛ نظير واژه «ظنّ» كه در بعضى از آيات آمده است «يَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِم» اين جمله اين معنا را مى‌دهد كه باور دارند به اينكه روز قيامتى در كار است و با دقّت در آياتى كه در آنها لقاء الله يا «لقاء ربّ» بكار رفته نيز مى‌توان همين مطلب را استفاده كرد. البتّه، لقاء به معنى عرفانيش مورد قبول است و ما نمى‌خواهيم آن معنا را انكار كنيم؛ بلكه، مى‌خواهيم بگوئيم كه لقاء در قرآن، اعمّ از اين لقاء ويژه مؤمنين است بلكه ملاقاتى است كه شامل كافران هم مى‌شود. فى‌المثل در آيه «يا اَيُّهَاالاِْنْسانُ اِنَّكَ كادِحٌ اِلى رَبِّكَ كَدْحَاً فَمُلاقيه(2)» اى انسان تو در تلاش به سوى پروردگارت هستى پس او را ملاقات خواهى كرد، اين ملاقات اختصاص به مؤمن ندارد؛ بلكه، آيه صراحت دارد كه مربوط به هر انسانى خواهد بود و خطاب به انسان است نه مؤمن. حتى مى‌توان گفت: از آنجا كه آيه در مقام انذار است ظهورش در لقاء غير مؤمن قوى‌تر است.
بنابراين، رجاء نسبت به لقاء اللّه يا لقاء يوم الاخر احتمالا بمعنى صرف انتظار

--------------------------------
2. انشقاق/ 6.

و يا حتّى صرف وقوع و تحقّق قيامت است؛ همراه با همه نعمت‌ها و نقمت‌هاى آن: خواه شخص در آن روز متنعّم باشد يا در نقمت و عذاب افتد و لزوماً بمعناى رجاء سعادت نيست؛ بلكه، از آنجا كه ايمان دارند قيامتى تحقّق خواهد يافت، انتظار وقوعش را مى‌كشند؛ ولى، انتظارشان ممكن است با خوف از عذاب يا اميد به رحمت توأم باشد. و اينكه بعضى از مفسرين در مواردى «رجاء» را بمعنى خوف گرفته‌اند احتمالا، نكته‌اش همين است كه رجاء اعمّ است از توقّع خير يا توقّع شرّ، و در مقابل، آنانكه منكر قيامتند انتظار هيچيك از خير و شرّ آنرا نمى‌كشند. البتّه، در بسيارى از موارد قرائن نشان مى‌دهد كه «رجاء» در مفهوم مقابل خوف بكار رفته و بيانگر يك شقّ از انتظار است كه به تنعّم و لذّت منتهى مى‌شود چنانكه «خوف» بيانگر شقّ ديگر انتظار است كه به نقمت و عذاب منتهى خواهد شد. اين دو عدل انتظار بمنزله دو عامل حركت انسانند كه يا امّيد، وى را در مسير اصلاح مى‌كشاند و يا ترس؛ ولى، اين روشن است كه ترس از قيامت يا امّيد به قيامت در فرض ايمان به تحقق و اعتقاد به وقوع آن در روان انسان، حاصل مى‌شوند و خداوند در تربيت مؤمنين بر اين دو عامل نيرومند حركت تأكيد مى‌كند. و اگر در بعضى از آيات «رجاء» به روز قيامت يا «لقاء»، ظهور در مطلق انتظار دارد و بدين معنا بكار رفته است كه شخص اعتقاد به تحقّق آن دارد و انتظارش را مى‌كشد بلحاظ همين رابطه نزديك ميان اعتقاد و علم به تحقّق قيامت از يك سو، و اميد به لذائذ يا خوف از رنجهاى آن از سوى ديگر، مى‌باشد. اين رابطه آنچنان نزديك و شديد است كه احياناً «رجاء» بر اصل اعتقاد بوقوع و انتظار تحقّق اطلاق شده. كه البتّه، اين گونه اطلاق، در آياتى مثل «بَلْ كانُوا لايَرْجُونَ نُشُورا»(1) يا مثل «لايَرْجُوْنَ اَيّامَ الْلّه»(2) كه «رجاء» را نفى كرده‌اند آشكارتر است و «لايرجون» در اين موارد مفهوم «لا يَنْتَظِرُون» را دارد؛ چراكه، كم هستند افرادى كه اعتقاد به تحقّق قيامت داشته باشند؛ ولى، خوف و اميدى نداشته باشند و اكثراً كسانى كه اميد ندارند بلحاظ اينستكه اصولا اعتقادى به تحقّق آن ندارند تا نسبت به آن خوف و اميدى احساس كنند و اين كثرت تا حدّى است و اين رابطه بى‌اعتقادى با نبودناميد يا رجاء آنچنان قوّى و نزديك است كه مى‌توان گفت: كسى كه اميد به قيامت ندارد اصولا اعتقادى به تحقّق آن ندارد و يا حتّى مى‌توان اميد نداشتن را در انتظار نداشتن و اعتقاد نداشتن بكار برد و احتمالا، در آيات نيز به همين لحاظ در اين معنا بكار رفته است.

--------------------------------
1. فرقان/ 40.
2. جاثيه/ 14.