ب- عزيمت سپاه:
ماهنوز طعم تلخ ناكامى جنگ احدو صفين و پيمان صلح با معاويه را دركام داريم و همه مى‏دانيم كه يكى از علل اساسى شكست در «احد»، «حكميت صفين» و «صلح با معاويه» بى نظمى و تمرّد نيروها بود؛ اميرمؤمنان عليه‏السلام از روحيه تمرّد و عصيانگرى نيروهاى تحت امر خودش با تلخى ياد مى‏كند و مى‏فرمايد:
«قاتَلَكُمُ اللَّهُ لَقَدْمَلَأْتُمْ قَلْبى‏ قَيْحاً وَ شَحَنْتُمْ صَدْرى‏ غَيْظاً وَ جَرَّ عْتُمُونى نُغَبَ التَّهْمامِ انْفاساً وَ افْسَدْتُمْ عَلَىَّ رَأْيى بِالْعِصْيانَ و الْخِذْلانِ ...» «2»
خدا شما را بكشد كه دلم را سخت چركين كرديد و سينه‏ام را از خشم آكنده و همواره با هر نفسى اندوهم خورانديد و با نافرمانى وتمرّد، رأى و تدبيرم را تباه ساختيد.
پيرامون تمرّدونافرمانى نيروها و فرماندهان سپاه امام حسن مجتبى عليه‏السلام نيز نوشته‏اند:
«اين حركت دشمنى بار (تمرّد و فرار برخى از فرماندهان) فضاى مساعدى براى پديد آمدن روح تمرّد و نافرمانى ايجاد كرد به طورى كه اثر آن برگروههاى ديگرى از سپاه نيز سرايت كرد و جمعى از آنان به فكر فرار افتادند ... معاويه چندان كه مى‏توانست در برانگيختن و سپس پختن و آنگاه توسعه دادن اين روح تمرّد ونافرمانى فعاليت مى‏كرد ... تا عاقبت توانست غرور و مناعت آنان را با مطامع مادّى بشكند ...» «3»