چنانکه اشاره شد اصولا فلسفه احداث سقاخانهها ارتباط تنگاتنگي با واقعه اسفبار عاشورا، به خصوص شهادت حضرت ابوالفضل (عليهالسلام) دارد، که موکل اصلي آب اينگونه مکانها نيز شمرده ميشود.
بنابراين سقاخانههاي متعددي را در تهران ميتوان مشاهده کرد که به نام يا القاب اين شخصيت بزرگ شيعه، مسمي گشتهاند. البته در مورد ديگر سقاخانههايي که به نامهاي ديگري چون نام باني يا نام محله، کوچه و گذر، شهره هستند
[ صفحه 227]
نيز در واقع وضعيت به گونه فوق است، با اين تفاوت که شهرت اشخاص يا مناطق مورد نظر، موجباتي براي مشخص کردن اين سقاخانهها، از ديگر سقاخانههاي احتمالي موجود در محله فراهم کرده است و اين موضع به هيچ وجه از اهميت و ارادت به موکل اين مکانهاي مقدس - که دليل اصلي احداث آنهاست - را کم نميکند. به عنوان نمونههايي چند از سقاخانههايي که به نام يا القاب اين سردار بزرگ اسلام شهره هستند، ميتوان به موارد ذيل اشاره کرد:
- سقاخانه حضرت ابوالفضل (عليهالسلام) واقع در خيابان خيام، کوچه مشتاقي، انتهاي کوچه صفري؛ که از نمونه سقاخانههاي کوچک و محقر تهران است. اين سقاخانه که گاه به نام سقاخانهي سيد نصرالدين نيز خوانده ميشود، به شکل فرورفتگي مختصر رفي شکلي ديوار آجري خانه مجاور خود است. افراد محلي قدمت اين سقاخانه کوچک را حدود 70 سال ذکر ميکنند. باني اين سقاخانه مشخص نيست و با اين که در واقع جزئي از ملک خود است، ولي فعلا به صورت مستقل اداره ميشود و توليت آن را اهالي محل برعهده گرفتهاند. در حال حاضر فضاي داخلي اين سقاخانه که در طول زمان بارها مرمت شده، پوشيده از کاشي سفيد رنگ سادهاي است و منبع آب اين نيز از لولهکشي شهري تأمين ميگردد.
دو دريچه فلزي ساده، فضاي کوچک داخلي سقاخانه را از بيرون حفاظت ميکنند. به طوري که اهالي محل اظهار ميدارند در قديم داخل اين مکان، مملو از شمعهايي بوده که به نذر روشن گشته و روشنايي دلچسب آن در شبهاي تاريک، بهترين راهنماي رهگذران اين کوي بوده است.
- نمونه ديگري از سقاخانههاي داير کنوني تهران که در وضعيت نسبتا خوبي قرار دارد، سقاخانهاي موسوم به سقاخانهحضرت ابوالفضل (عليهالسلام) واقع در
[ صفحه 228]
کوچه آب انبار معير کوچه مهدويان احدي، به شماره پلاک 70 است. فضاي داخلي و دود گرفته اين سقاخانه کوچک، واجد تزيينات گچکاري و آيينهکاريهاي زيبا و ارزشمندي است. چشمه آب اين سقاخانه نيز شامل شير آبي است که به آب لولهکشي شهري متصل بوده و در فصول سرد سال معمولا بسته ميشود.
قدمت بناي اين سقاخانه را بيش از 35 سال تخمين ميزنند. باني خير اين سقاخانه شخصي به نام آقاي مشتاقي بوده که بناي آجري سقاخانه فوق، در جنب خانه وي قرار داشته است. در حال حاضر توليت اين بناي آجري بر عده صاحب کنوني خانه است.
- سقاخانهي حضرت ابوالفضل (عليهالسلام) واقع در محله دروازه دولاب، بازارچه سيد ابراهيم، کوچه آبشار، نيز نمونه ديگري از اين قبيل سقاخانهها است. بناي ساده آجرين اين سقاخانه، داراي پنجره فلزي است که قفل و دخيلي چند بر آن بستهاند. قدمت اين بنا به قول متقدمين محلي، حدود 100 سال تخمين زده ميشود. البته بناي حاضر در واقع صورت دوبارهسازي شده سقاخانهي قديمي محل است و در حدود 25 سال پيش بنا شده است. در باب مشخصات و تزيينات بناي اوليه اين سقاخانه اطلاع چنداني در دست نيست. فقط همينقدر مشخص شده که بناي قديمي داراي کارشيکاريهايي بوده که به دليل مرور زمان صدمات فراواني ديده و حين بازسازي به کلي از بين رفته است.
- سقاخانه بابالحوائج [يا سيد جزايري] واقع در خيابان اميرکبير، کوچه شهيد عليرضا جاويد، پلاک 118، نمونه ديگري از سقاخانههاي منتسب به حضرت ابوالفضل (عليهالسلام) است. قدمت اين سقاخانه را بيش از 70 سال تخمين ميزنند. باني اين مکان، جد بزرگ حاج علي اکبر جزايري از معتمدان محل ميباشد. اين سقاخانه به صورت فرورفتگي سرتاسري استوانهاي شکلي، به ارتفاع حدود دو
[ صفحه 229]
متر، در ديوار خانه مسکوني آقاي جزايري است. مصالح اين بنا از آجر بوده و جدار فضاي داخلي آن با لايههاي ضخيمي از گچ که نشان از مرمتهاي مکرر آن دارد اندوده شده است.
همچنين قسمت بيروني و اطراف سر در قوسي شکل اين بنا، پوشيده از کاشيهاي کتيبهداري، مزين به متوني در باب نام سقاخانه و نيز سلام و ثناي حضرت حسين بن علي (عليهالسلام) و اصحاب وي است. نام استاد کاشيکار در ذيل اين کتيبهها، استاد اسدالله ذکر شده است. گويا قبل از آمدن آب لولهکشي، در داخل اين سقاخانه، منبع آب فلزي تعبيه گشته بود که به شکل دستي از آب قنات حاج عليرضا پر ميشده است. در حال حاضر از اين سقاخانه با وجود لولهکشي داخل آن، فاقد آب است. پنجرهاي با نردههاي آهنين که قفل و دخيلي چند بر آن بستهاند نيز حافظ فضاي داخلي بيتکلف اين سقاخانه است. سيني جا شمعي و تعدادي شمع نيم سوخته داخل آن، نشان ديگري از ارادت مريدان اين مکان است.
- شايسته است اشارهاي نيز به سقاخانه کاملا نوسازي شده قمر بنيهاشم، واقع در بازارچه حاج تقي طرخاني [بازارچه شاپور يا قوامالدوله سابق] بشود. قدمت وجود اين سقاخانه محلي کمکهاي کسبه محل، بيش از 60 سال تخمين زده شده است و به ساختماني آجري، با تزيينات کاشي زيبايي مبدل گشته است. از اشياي قديمي واقع در بناي اين سقاخانه که در گذشته خشتي و آجري بوده، اثري باقي است. در حال حاضر آبگير آن را يخچال آبسردکني که موقوفه خانمي به نام مرحومه خانم شاه محمود است، تشکيل ميدهد. اين سقاخانه در حال حاضر شمع خانه ندارد و نذورات آن را که معمولا نقدي است؛ معتمد محل جمعآوري و صرف مخارج و هزينههاي آن ميکند.
[ صفحه 230]
|