قم به ضم «ق» و تشديد «م»؛ کلمه‏اي است فارسي و شهري است که (معمولا) با کاشان ذکر مي‏شود طول قم (از نظر جغرافيايي (64 درجه و عرض آن 34 درجه و دوسوم درجه است، و آن شهري است جديد و اسلامي که از ايرانيان (قبل از اسلام) در آن نشاني نيست. نخستين کسي که آن را به صورت شهر درآورد طلحة بن احوص اشعري بود. در قم آب‏انبارهايي است که در سردي و گوارايي آب آن در روي زمين نظير ندارد. قم از نظر جغرافيايي ميان اصفهان و ساوه واقع است شهري بزرگ و تميز است و تمام اهاليش شيعه‏ي دوازده امامي هستند. آغاز شهر شدن آن در زمان حجاج بن يوسف به سال 83 هجري بوده است، سببش آن بود که عبدالرحمان بن محمد بن اشعث بن قيس از سوي حجاج امير سيستان بود و به گفته‏ي حموي در معجم‏البلدان، ج 7، صفحات 160 - 159 بر عليه او قيام کرد. گروهي از خاندان ابوطالب و فقهاي شيعه در قم دفن شده‏اند [ صفحه 192] که عبارتند از: 1- سيده‏ي جليله فاطمه دخت امام موسي کاظم عليه‏السلام؛ سيد مهدي قزويني در فلک‏النجاة، خوانساري در روضات‏الجنات، مجلسي در بحار نقل کرده‏اند که قبر فاطمه عليهاالسلام در قم است. شيخ صدوق در کتاب ثواب‏الأعمال و عيون اخبارالرضا عليه‏السلام به اسنادش از پسر امام رضا حضرت امام جواد عليه‏السلام نقل کرده که فرمود: «هر که عمه‏ام را در قم زيارت کند اهل بهشت است. قال محمد الجواد عليه‏السلام: من زار عمتي بقم فله الجنة. مجلسي در بحار نقل کرده که حسن بن محمد قمي (ره) تاريخي براي شهر خود (قم) نوشته و در آن مي‏گويد: «از حضرت صادق عليه‏السلام روايت شده که: براستي خداي را حرمي است که همان مکه مي‏باشد و پيامبر خدا صلي الله عليه و آله و سلم حرمي دارد که مدينه است و اميرالمؤمنين عليه‏السلام حرمي دارد که کوفه است و براي ما هم حرمي است و آن قم مي‏باشد، و به زودي زني از اولاد من به نام فاطمه در آن جا دفن شود و هر که او را زيارت کند بهشت بر او واجب گردد.» اين سخن را حضرت وقتي فرمود که مادر حضرت موسي کاظم عليه‏السلام هنوز به موسي حامله نشده بود. قال الصادق عليه‏السلام: ان لله حرما و هو مکة و لرسوله حرما و هو المدينة و لأميرالمؤمنين حرما و هو الکوفة و لنا حرما و هو قم و ستدفن فيه امرأة من ولدي تسمي فاطمة من زارها و جبت له الجنة. قال عليه‏السلام ذلک و لم تحمل بموسي امه. سيد جعفر بحرالعلوم در تحفةالعالم، ج 2، ص 36 نقل کرده: «اما فاطمه‏ي کبري دختر موسي کاظم عليهماالسلام همان است که امروز به معصومه مشهور است و در قم آرامگاه بزرگي دارد، و نقل مي‏شود که گنبد کنوني که بر روي قبر او است در سال 529 هجري به فرمان مرحومه شاه بيگم دختر عمادبيگ ساخته شده، ليکن طلاکاري گنبد با بعضي جواهراتي که بر روي قبر نصب شده از آثار فتحعلي‏شاه قاجار است.» 4 -3 -2 - قبر زينب ام‏محمد، ميمونه دختران امام محمد جواد عليه‏السلام به گفته‏ي حاج شيخ عباس قمي در سفينةالبحار، ج 2، ص 400 در قم کنار قبر فاطمه دختر امام موسي کاظم عليه‏السلام است. [ صفحه 193] 5- در قم، ابوالحسن حسين بن حسن بن جعفر بن محمد بن اسماعيل بن امام جعفر صادق عليه‏السلام درگذشت.... 6- در قم، حمزة بن احمد بن محمد بن اسماعيل بن محمد بن عبدالله الباهرين امام علي زين‏العابدين عليه‏السلام دفن شده.... 7 - در قم، موسي مبرقع بن امام محمد الجواد بن امام علي الرضا بن موسي کاظم عليه‏السلام مدفون است.... [ صفحه 194] 8 - در قم محمد بن موسي المبرقع بن امام محمد جواد عليه‏السلام دفن شد.... 9- در قم، ابوعلي محمد اعرج بن احمد بن موسي مبرقع بن امام جواد عليه‏السلام درگذشت.... 10- در قم، ابوعبدالله احمد بن محمد الأعرج بن احمد بن موسي مبرقع بن امام محمد جواد عليه‏السلام وفات يافت.... 11- در قم قبر ابراهيم بن محمد اعرج بن موسي بن ابراهيم مرتضي ابن امام موسي کاظم عليه‏السلام واقع است.... 12- در قم، قبر احمد بن اسحاق بن ابراهيم عسکري بن موسي بن ابراهيم مرتضي بن امام موسي کاظم عليه‏السلام قرار دارد.... 13- در قم قبر حمزة بن احمد بن محمد بن اسماعيل بن محمد بن عبدالله الباهرين امام علي زين‏العابدين عليه‏السلام قرار دارد.... 14- در قم حسين بن محمد بن احمد مختفي بن عيسي بن زيد بن امام علي زين‏العابدين عليه‏السلام به قتل رسيد.... 15- در قم، يحيي بن جعفر بن امام علي هادي بن محمد الجواد عليه‏السلام وفات يافت. ابراهيم و يحيي صوفي دو فرزند جعفر بن امام هادي عليه‏السلام به قم آمدند تا ماترک خواهر خود بريهة همسر محمد بن موسي مبرقع را مطالبه کنند و چون ماترک او را گرفتند ابراهيم برگشت ولي يحيي بن جعفر در قم ماند تا در همان جا درگذشت.... 16 - در قم، قبر احمد بن قاسم بن احمد بن علي عريضي بن امام جعفر صادق عليه‏السلام قرار دارد، و قبر خواهرش فاطمه هم در آن جا است. به گفته‏ي حاج شيخ عباس قمي در منتهي‏الآمال اثر بقعه قديمي است. 17- در قم، علي بن مهدي بن محمد بن حسين بن زيد بن محمد بن احمد بن جعفر بن عبدالرحمن بن محمد بطحاني بن قاسم بن حسن بن زيد بن امام حسن بن علي بن ابي‏طالب عليهماالسلام دفن شده است.... 18- در قم، قبر محمد بن عبدالله بن حسين بن علي بن محمد بن امام جعفر [ صفحه 195] صادق عليه‏السلام واقع است. در رياض‏الأنساب آمده که قبر او در قم و به قبر سيد سربخش معروف است. 19 - در قم، ابوالقاسم علي بن محمد بن حمزة بن احمد بن اسماعيل بن محمد بن عبدالله الباهر بن امام علي زين‏العابدين عليه‏السلام دفن شده است.... 20- در حومه‏ي قم، محمد بن احمد بن محمد بن حسين بن علي بن عمر اشرف بن امام علي زين‏العابدين عليه‏السلام به قتل رسيد. 21- در قم، قبر ابوجعفر محمد بن علي بن محمد بن حمزة بن احمد الرخ بن محمد الأکبر بن اسماعيل بن محمد الأرقط بن عبدالله باهر بن امام علي زين‏العابدين عليه‏السلام قرار دارد. 22- در قم، گروهي از اصحاب امامان عليهم‏السلام و کساني که از آن بزرگواران روايت مي‏کرده‏اند دفن شده‏اند. از جمله زکريا بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعري قمي که موثق و بزرگوار بوده و در خدمت حضرت رضا عليه‏السلام وجهه‏اي داشته است. 23- در قم، قبر زکريا بن ادريس بن عبدالله بن سعد اشعري قمي قرار دارد، او از عبدالله و ابوالحسن و رضا (امام صادق، امام کاظم و امام رضا عليهم‏السلام) روايت مي‏کرده و حضرت رضا عليه‏السلام بر او رحمت فرستاده است.. 24- در قم، قبر آدم بن اسحاق بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعري قرار دارد، و قبرش در شيخان‏الکبير قم مي‏باشد و مورد اعتماد بوده است. 25- در قم، قبر علي بن ابراهيم بن هاشم قمي است که در حديث ثقه بوده است. 26- در قم، قبر ابوالحسن علي بن حسين بن موسي بن بابويه قمي است که در زمان خود از بزرگان قم و مقدم بر تمام آنان و فقيه و مورد اعتماد و وثوق بوده و به سال 329 هجري درگذشته است. 27- در قم، قبر احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد بن مالک احوس اشعري قرار دارد؛ او از بزرگان قم و مورد اعتماد بود و از ابوجعفر دوم (امام محمد تقي عليه‏السلام) و ابوالحسن (حضرت رضا عليه‏السلام) روايت مي‏کرده است و از اصحاب خاص حضرت هادي عليه‏السلام بود. او صاحب‏الزمان را ديده است. [ صفحه 196] 28- در قم، قبر محمد بن قولويه واقع است که از بهترين ياران سعد بن عبدالله قمي و او پدر ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولويه بود. 29- در قم، قبر ريان بن شبيب قرار دارد که شيخ هاشم خراساني در منتخب‏التواريخ از او ياد کرده است. علامه‏ي حلي در الخلاصه گويد: «ريان بن شبيب دايي معتصم بوده و موثق است.» و شيخ محمد اردبيلي در جامع‏الرواة، ج 1، ص 323 گويد: «ريان ساکن قم بود و مردم قم از او روايت مي‏کردند، و او خود از حضرت رضا عليه‏السلام روايت مي‏کرد.» 30- در قم سيد قطب‏الدين فضل‏الله حسني راوندي سيد ضياءالدين ابوالرضا دفن شده وي علامه‏ي روزگار خود و استاد پيشوايان زمان خويش بوده است. اين قول را اردبيلي در جامع‏الرواة، ج 1، ص 9 نقل کرده و شرح حالش مفصل است. [1] .