امام حسن مجتبي عليه‏السلام و برادرش امام حسين عليه‏السلام، فرزندان اميرالمؤمنين عليه‏السلام از [ صفحه 74] حضرت فاطمه عليهاالسلام دختر پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم هستند. پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم بارها مي‏فرمود که حسن و حسين فرزندان منند و به پاس حرمت همين کلام، علي عليه‏السلام به ساير فرزندان خود مي‏فرمود: «شما فرزندان من هستيد و حسن و حسين فرزندان پيغمبر خدايند» [1] . امام حسن عليه‏السلام سال سوم هجرت در مدينه متولد شد [2] و هفت سال و چند ماه جد خود را درک نمود و در آغوش مهر آن حضرت به سر برد. پس از رحلت پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم نيز، که با رحلت حضرت فاطمه عليهاالسلام چهل روز تا شش ماه بيشتر فاصله نداشت، تحت تربيت پدر بزرگوار خود قرار گرفت. امام حسن عليه‏السلام پس از شهادت پدر بزرگوار خود، به امر خدا و طبق وصيت آن حضرت، به امامت رسيد. وي نخست مقام خلافت ظاهري را نيز در دست داشت و نزديک به شش ماه به اداره‏ي امور مسلمين پرداخت. دراين مدت معاويه، که دشمن سرسخت علي عليه‏السلام و خاندان او بود و سالها خواب خلافت را مي‏ديد و در ابتدا به نام خونخواهي خليفه‏ي سوم و اخيرا به دعوي صريح خلافت جنگيده بود، به عراق که مقر خلافت امام حسن عليه‏السلام بود لشگر کشيد و جنگ را آغاز کرد و از سوي ديگر سرداران سپاه امام حسن عليه‏السلام را تدريجا با پولهاي گزاف و نويدهاي فريبنده اغوا نمود و لشگريان را بر آن حضرت شورانيد [3] . در نتيجه، آن حضرت مجبور به صلح (آتش بس) شده و خلافت ظاهري را با شرايطي (به شرط اينکه پس از درگذشت معاويه، دوباره خلافت به امام حسن عليه‏السلام برگردد و خاندان و شيعيانش از تعرض مصون باشند) به معاويه واگذار نمود [4] . معاويه به اين ترتيب قدرت حکومت را قبضه کرد و سپس وارد عراق شده و در يک [ صفحه 75] سخنراني عمومي رسمي، شرايط صلح را الغا کرد [5] و در پي آن نيز سخت‏ترين فشار و شکنجه را بر اهل بيت و شيعيان ايشان روا داشت. امام حسن عليه‏السلام در تمام مدت امامت خود، که ده سال طول کشيد، در نهايت شدت و اختناق زندگي کرد و هيچ گونه امنيتي حتي در داخل خانه‏ي خود نداشت و بالأخره نيز در سال پنجاه هجري، با تحريک معاويه، به دست همسر خود به نام جعده دختر اشعث بن قيس در سن 47 سالگي مسموم و شهيد گشت [6] و در قبرستان بقيع به خاک سپرده شد. آرامگاه آن حضرت مدتهاي زيادي گنبد و بارگاه داشت تا اينکه آل سعود جنايتکار حمله نموده گنبد و بارگاه ائمه‏ي بقيع را ويران ساخته، و فعلا که تاريخ 1416 هجري قمري مي‏باشد امامان معصوم عليهم‏السلام در بقيع حتي سايه‏بان هم ندارند. امام حسن عليه‏السلام در کمالات انساني، يادگار پدر و نمونه‏ي کامل جد بزرگوار خود بود و تا پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم در قيد حيات بود، او و برادرش در دامن آن حضرت جاي داشتند و رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم گاهي آنان را بر دوش خود سوار مي‏کرد. عامه و خاصه، از پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم روايت کرده‏اند که درباره‏ي حسن و حسين عليهم‏السلام فرمود: «اين دو فرزند من، امام مي‏باشند؛ خواه دست به قيام زنند و خواه بنشينند» [7] (کنايه است از قيام بر ضد قدرتهاي جور، و يا تسالم و آتش بس مصلحتي با آنان) و روايات بسياري از پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم و اميرالمؤمنين علي عليه‏السلام در اعلام امامت آن حضرت بعد از پدر بزرگوارش، وارد شده که در کتب مربوطه آمده است.