خواستههاي نفساني يا مخالف با فرمان کريم و عقل سليم است، يا مطابق با آن، اگر انسان خواسته نفساني خود را در زير مجموعه احکام دين به انجام رساند، به اين سخن که: خواست نفس مطابق با فرمان خداوند متعال باشد و انسان پويندهي راه خدا آن را به عنوان خواستهي خدا انجام دهد، در اين صورت فرمان مولا را پيروي کرده و خواسته نفس نيز به انجام رسيده در اين صورت صفات نيکو پديد آيد و نفس از امارگي به مقام مطمئني بالا رود.
مانند ميل به جماع يا خوردن غذا که نفس خواستار آنها است، اگر نفس آزاد باشد و به فرمان خدا و حکم خرد گردن ننهاده باشد، رسيدن به لذت خوردن غذا و گوارايي نزديکي کردن به زن برايش مهم است، در اين صورت چونان حيوان در تب و تاب مقصود ميسوزد. و در بدست آوردنش ميکوشد. نه حلال ميفهمد و نه حرام؛ چرا که آزاد است، و اگر اين
[ صفحه 92]
نوع خواستههاي نفساني از آن روي که فرمان خدا است و طبق دستور مولي به انجام رساند هم خواستهي نفس را پاسخ داده و هم فرمان خداي متعال انجام داده، و در نتيجه خواستهاي که انسان را به قعر نکبت و بدبختي ميکشاند، او را به درگاه ايزد منان تقرب ميبخشايد.
گفتار صاحب «بحر الحقائق» تمام سخني است که آوردنش در اينجا بسيار مناسب مينمايد، وي ميگويد:
«هر وقت که به تصرف اکسير شرع و تقوي، صفت هوا و غضب - که صفت ذاتيهي اصليهي نفس است - به اعتدال بازآيد، که او را به خود تصرفي نماند الا بر مقتضاي شريعت و طريقت، در نفس صفات حميده پديد آيد؛ و از مقام امارگي به مطمئني رسد؛ و مطيهي روح پاک گردد، و در قطع منازل سفلي و علوي، براق صفت روح را به معارج اعلي عليين و مدارج قاب قوسين رساند، و مستحق خطاب (ارجعي الي ربک راضية مرضية) شود.»
و اگر کسي را اين رتبت حاصل گردد جسمش روحاني شود و هواي نفس او نيز در سيطر فرمان الهي به نورانيت گرايد، چونان آينه که رويش روشن است چون تيرگي ندارد، و پشت آن تاريک است چون تيرگي دارد، که اگر آن تيرگي را بزدايند چونان رويش، روشن شود. جان آدمي روحاني است و نفس او تار، به تيرگي هواي و خواهشهاي خاکي، که اگر به فرمان آفرينندهي نور تن در دهد، نوراني شود، که گفتهاند:
هر آن گاهي که در تو «من» نماند
دويي در راه جان و تن نماند
اگر جان و تنت روشن شود زود
تنت جان گردد و جان تن شود زود
چو پشت آيينه است از تيرگي تن
ولي جان روي آيينه است روشن
چو روي آينه، پشتش شود پاک
شود هر دو يکي، چه پاک و چه خاک
|