عکس العمل انسان در مقابل رفتار ناشايست ديگران، از چند حالت خارج نيست: يا رفتاري بدتر نسبت به آنها انجام مي‏دهد؛ يا مشابه خود آنها رفتار مي‏کند؛ يا چشم پوشي مي‏کند؛ يا نه تنها آن رفتار بد را ناديده مي‏گيرد، بلکه حتي کار بهتري هم در رابطه با آنها انجام مي‏دهد. بديهي است در نظام اخلاقي و ارزشي اسلام، حالت اول ارزش منفي دارد؛ يعني ظلم به ديگران به طور قطع و يقين مذموم است. رفتار دوم، يعني مقابله به مثل، در مواردي مجاز شمرده شده است. و اما چشم‏پوشي از رفتار ناشايست ديگران و يا انجام رفتاري بهتر نسبت به آنها از ارزش بسيار بالايي برخوردار است. در قرآن نيز دستوري کلي در ارتباط با کساني که رفتار نامناسب دارند، بيان شده است: ادفع بالتي هي أحسن السيئة؛ [1] رفتار بد ديگران را به وسيله‏ي کار بهتر دفع کن. اين آيه در دو جاي قرآن آمده [ صفحه 214] است، که در يک جا در ادامه‏ي آن مي‏فرمايد: فاذا الذي بينک و بينه عداوة کأنه ولي حميم؛ [2] تا همان کسي که با تو بر سر دشمني است، گويي دوست و خويش تو گردد. خوش رفتاري در مقابل رفتار بد ديگران، علاوه بر اين که اوج ارزش اخلاقي است، انگيزه‏اي را هم در طرف مقابل براي کسب اين ارزش اخلاقي ايجاد مي‏کند. در دستگاه ارزشي اسلام، رفتارهاي انسان از نظر ارزشي داراي مراتب و درجات مختلفي است. اين ارزش، گاهي در حد خنثي است و گاهي در حد مثبت، آن هم با درجات متفاوت. مثلا، در مورد رفتار بد ديگران، گاهي اگر انسان مشابه همان کار را نسبت به آنها انجام دهد، از نظر ارزش‏گذاري خنثي و در حد صفر است؛ يعني نه ارزش منفي دارد و نه ارزش مثبت. اما عمل کسي که در مقابل رفتار بد ديگران نه تنها مقابله به مثل نمي‏کند، بلکه رفتار بهتري هم نسبت به آنها انجام مي‏دهد، داراي ارزش مثبت است. در بحث فلسفه‏ي اخلاق، عده‏اي اعتقاد دارند که به طور کلي، يک رفتار يا خوب است و يا بد؛ اگر عملي به شکل خاصي انجام شود خوب است، در غير اين صورت بد. کانت، فيلسوف اخلاقي معروف، در اين باره مي‏گويد: کار خوب شرايطي دارد که در صورت تحقق آنها مي‏توان آن کار را خوب دانست، از جمله‏ي اين شرايط اين است که انسان کار را به دليل اطاعت از حکم عقل يا وجدان انجام دهد نه از روي عواطف و يا انگيزه‏ي ديگري. بر اساس ديدگاه کانت، عمل مادري که نيمه‏هاي شب از خواب شيرين برمي‏خيزد و از طفلش پرستاري مي‏کند، فاقد ارزش اخلاقي است؛ چرا که مادر براي ارضاي عاطفه‏ي خود دست به اين کار زده است! اما در دستگاه ارزشي اسلام، ارزش‏هاي مثبت داراي مراتب‏اند؛ يعني امر آنها بين نفي و اثبات نيست. ممکن است عملي از يک درجه تا بي‏نهايت ارزش داشته باشد. مراتب عبوديت و خلوص، همگي داراي ارزش‏اند، منتها با درجات متفاوت. آن خلوص کاملي که مد نظر اسلام است، خلوصي است که حضرت علي عليه‏السلام داشتند. آن حضرت مي‏فرمايند: ما عبدتک خوفا من نارک و لا طمعا في جنتک لکن وجدتک اهلا للعبادة فعبدتک. [3] . [ صفحه 215] بنابراين، دستگاه ارزشي اسلام، ارزش‏ها را در شکل «همه يا هيچ» در نظر نمي‏گيرد، بلکه اعمال خوب مراتب و درجات فراواني دارند. البته ارزش بسياري از کارها به نيت انسان بستگي دارد؛ هر قدر اخلاص انسان در کاري بيش‏تر باشد، به همان ميزان ارزش آن کار بالاتر است. اخلاص هم تنها با گفتن لفظ «قربة الي الله» به دست نمي‏آيد؛ کار بايد واقعا و از صميم دل براي خدا باشد.