به نام خدا که رحمتش بىاندازه استو مهربانىاش همیشگى. (۱) همه ستایشها، ویژه خداست که مالک و مربّى جهانیان است. (۲) رحمتش بىاندازه و مهربانى اش همیشگى است. (۳) صاحب و داراى روز پاداش است. (۴) [پروردگارا!] فقط تو را مىپرستیم وتنها از تو یارى مىخواهیم. (۵) ما را به راهِ راست هدایت کن. (۶) راه کسانى [چون پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان] که به آنان نعمتِ [ایمان، عمل شایسته و اخلاق حسنه] عطاکردى، هم آنان که نه مورد خشم تواند و نه گمراهاند. (۷)
به نام خدا که رحمتش بىاندازه استو مهربانىاش همیشگى. (۱) همه ستایشها، ویژه خداست که مالک و مربّى جهانیان است. (۲) رحمتش بىاندازه و مهربانى اش همیشگى است. (۳) صاحب و داراى روز پاداش است. (۴) [پروردگارا!] فقط تو را مىپرستیم وتنها از تو یارى مىخواهیم. (۵) ما را به راهِ راست هدایت کن. (۶) راه کسانى [چون پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان] که به آنان نعمتِ [ایمان، عمل شایسته و اخلاق حسنه] عطاکردى، هم آنان که نه مورد خشم تواند و نه گمراهاند. (۷)
مالک و قدرت‌نمایی خداوند
بحث توحید را دنبال می‌کردیم که درواقع مبدا و معاد متوجه توحید است و آنچه که در سوره مبارکه حمد در دو سه آیه اولش آمده همه مبداهایی را نشان می‌دهد که از رحمانیت حضرت حق سرچشمه گرفته‌اند و آیه «مالک یوم‌الدین»۱ کلمه مالک که دراینجا بکار رفته به معنای معاد است و می‌تواند مقداری از عظمت و جلال حق را نشان دهد و به نظرم رسید که می‌توانیم آیه شریفه ۲۶ آل عمران را نقل کنیم که در آن بحث مالک مطرح شده که خداوند در این ۱۲ عدد مانور داده و قدرت نمایی کرده که این‌ها برای ما خیلی قابل توجه هستند.
اطلاق مالکالملک به خداوند
به هر حال همه مبدا از رحمت و رحمانیت سرچشمه گرفته اما از آن طرف هم مالکی است که علی الاطلاق است یعنی هر آنچه که در عالم وجود است در سیطره قدرت او قرار می‌گیرد لذا قدرت‌نمایی خدا را در سوره آل عمران بیان می‌کنیم که فرمودند «قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ »۲ این آیه از آیات قلاول قرآن هست یعنی با کلمه قل آغاز می‌شود و خطاب به پیامبر است که با کلمه اللهم باید آن کلمه را بیان نماید.
اقوال در تلفظ کلمه مالک
«اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ» ۳خطاب می‌کند که مالک ملک شاید در آن بحث تلفظ «مالک یوم الدین» ۴ این را هم بتوانیم اطلاق کنیم که آنجا مالک گفته گفته شده اینجا هم بتوان از آن استفاده گرچه بعضی‌ها ملک هم گفته‌اند که آن هم در نوع خودش بحث شیرینی بوده و دلیلی برای اینکه ملک استفاده شود، خواهد بود.
معنای مالک‌الاطلاق بودن خداوند
مالک الملک این مالک الاطلاق است یعنی هیچ قیدی ندارد مالک امروز، دیروز یا فردا نیست مالکی است که همیشه مالک بوده و مالکیست که هیچ قدرتی نمی‌تواند با او برابری بکند. بعد کلمه الملک را آورده که ملک همه آنچه که در این دنیا است را اعم از مقامات و سلطنت و اموال و متعلقاتی که برای هرکسی قرار می‌گیرد، همه آن‌ها را شامل می‌شود، پس مالک الملک خداست،« اللهم مالک الملک »۵ ای خدایی که مالک ملک هستی.
تفسیر کلمه «تُؤْتِی»
«تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ»(۶) کلمه «تُؤْتِی» آمده یعنی دادن نه اعطا پس معلوم است که باید هر چیزی نسبت به آن موضوع باید تناسب داشته باشد. ملکی که در اینجا متصور است ملکیست که اعطا نمی‌شود یعنی در ید انسان به صورت مطلق قرار نمی‌گیرد چرا؟ چون امانی می‌آید و می‌رود حالا سلطنت، پادشاهی یا مال باشد همین داده شده و گرفته می‌شود ، بعد تعبیرات زیبایی در بحث اعطا کردن و دادن ملک در این آیه وجود دارد.
تقدم اراده بر موجود شدن مخلوقات
می‌فرماید «تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ»۷ خداوند ملک را به کسی خودش بخواهد می‌دهد منتهی کلمه مشیت غیر از کلمه اراده است یک وقت می‌گوییم اراده خدا براین تعلق می‌گیرد «یرید» اراده یعنی وجود پیدا می‌کند اراده خدا یعنی موجود آنچه که مراد است. اگر بگوییم خدا دائما اراده می‌کند یعنی دائما در حال موجود کردن آن چیزهاست.
تفسیر کُنْ فَیَکُونُ
اینکه در قرآن تعبیراتی می‌کنند که مثلا وقتی که گفته می‌شود که «أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» ۸ این تعبیر معقول به محسوس است و الا اراده خدا با وجود مساوی است ، گرچه از لحاظ طولی موجود بر اراده خدا مترتب است یعنی اول باید اراده شود تا بعدا موجود گردد اما این‌ها هم‌زمان بوده و در یک زمان رخ می‌دهند ، اراده و موجود مراد می‌شوند.
بررسی معنای مشیت
در آیه شریفه می‌فرماید «تَشاءُ» ، بحث «تَشاءُ» اگر بخواهیم مقدمتا آن را بررسی کنیم، مشیت دائر مدار خاص بشر است اگر بشر بخواهد مشیت خدا بر او شامل خواهد شد. زمینه مشیت الهی که برای بشر ایجاد است باید توسط خود او درست شود. اگر مشیت خواستی خواهد شد ، امکانش وجود دارد .
بررسی اهتدا و هدایت
برای اینکه مطلب را خوب هضم کنیم مانند بحث هدایت بود که هدایت را در صورتی خداوند کسی را هدایت می‌کند و او را مهدی قرار می‌دهد که او اهتدا داشته باشد یعنی بدنبال هدایت باشد ، اگر کسی به دنبال هدایت بود و متابعه داشت یعنی اهتدا باب افتعال باید به دنبال هدایت و پذیرش آن باشد، بعد هدایت خدا شامل او خواهد شد؛ لذا آنجا که فرمود« فهو المهتد برای همین فرمود که مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِی» ۹
تفاوت ایتاء و اعطا
کلمه «تَشاءُ» در آن آیه شریفه حدود ۴ مرتبه ذکر شده یکی اینکه« تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ» ۱۰ هر کسی که می‌خواهد قسمتی از ملک را بدست بیاورد و خداوند به او عنایت و ایتاء بکند نه اعطا بکند، ایتاء کند. این دو باهم تفاوت زیادی دارند؛ ایتاع مشیت مشیت لازم دارد ولی اعطا آن صالحیتی است که در وجود بشر است و خداوند نسبت به معطی می‌شود مانند بحث پیامبر که کوثر را به او اعطا فرمود «انا اعطیناک الکوثر »۱۱
شمول مُلک و مِلک
مُلک اعم از مِلک می‌شود یعنی هر آنچه که در این دنیال از جهت مال و از جهت سلطنت و قدرت است در کلمه مُلک قرار می‌گیرد. کلمه مُلک در این آیه شامل همه آنچه که در این دنیا می‌تواند متعلق به انسان باشد، می‌شود چه از جهت جاه و مقام و قدرت و چه از جهت مال و هرچیزی که در این دنیا می‌تواند تعلق بگیرد اما کلمه مِلک فقط مال‌ها را شامل می‌شود.
گرفتن مال از افراد سختگیر
«تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ »۱۲ کسی که خداوند بخواهد ملک به او ایتاء خواهد شد. «وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ»۱۳نکته دوم در این آیه است که بحث ایتاء را بررسی کردیم بحث اینجا خیلی زیباست. فرمود و «تَنْزِعُ» کلمه نزع را بکار می‌برد چون مال و مُلک را چه مال یا غیر مال باشد را اگر به کسی داده شود و بعد از او گرفته شود برای او سخت است منتهی نسبی است یعنی برای کسی ممکن است خیلی سخت باشد ، حتی ممکن است جان خود را هم برای اینکار بدهد .
تشبیه کندن میخ و معنای نزع
لذا یعنی می‌گیرد خدا نزع می‌کند، می‌کَنَد هر چه انسان به مقامات و مال دنیا وابستگی بیشتری داشته باشد، یک وقت برای کندن یک میخ از بتن لازم است کمپرسور بیاوری و آن را ازبین ببری لذا کل وجودش از بین خواهد رفت؛ حالا اگر کسی خیلی دلبند مال، قدرت و مقام دنیا باشد همینگونه است ممکن است سکته کند یا نابود و هلاک شود.
مشیت الهی بر مشی آسان
کسانی که مال دنیا را آسان می‌گیرند، «عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً »۱۴ آن‌هایی که مشی آسانی دارند. کسانی که مشی راحتی دارند کندن مالشان راحت‌تر خواهد بود و تفاوتی برای آن‌ها ندارد و اگر مقام از آن‌ها گرفته شود فکر می‌کنند که راحت شده‌اند حالا ما می‌گوییم که فرد باید خاکی باشد
تشبیه تنزع به خاک فشرده
ببینید شما اگر یک میخ در خاک بزنید آقای سنایی این را می‌گفت برای ما که اگر میخ را خارج کنید جای آن هم از بین خواهد رفت اما هرچه خاک فشرده تر باشد جای آن باقی خواهد ماند لذا تنزع فرمود یعنی هرکسی که خداوند به او مالی بدهد و مشیت الهی بر او قرار بگیرد از او مال را خواهد گرفت، لذا تنزع را می‌گوید توجه کنید هم تنزع هم «تُؤْتِی» مفرد هستند. مفرد مخاطب است یعنی تو ای خداوند هستی که می‌توانی لذا کلمه اللهم که در اینجا بیان برای همین آمده.
تفسیر تعز از دیدگاه قرآن
«اَللُّهمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ» ۱۵ این هم باز همینطور است کلمه تعز دو بار در قرآن از کلمه عزت استفاده شده که خاص خدا فرموده است و «وَ لِلَّهِ الْعِزَّهُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ» ۱۶این «تقدیم ما حقه التاخیر یفید الحصر» این عزت را برای خدا منحصر می‌کند، «لله العزه» در‌حالی که در حالت معمول، «العزه لله» بوده چون «لله العزه» آورد، یعنی عزت را برای ذات حضرت ربوبی مختص و منحصر کرد یا «لله عزه و الرسول» که تعبیری دیگریست که در قرآن آمده.
خنده خداوند بر بندگان
اینجا هم می‌فرماید «تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ» ۱۷ یک روایت معروفی هست که شما حتما شنیدید، منبر رفتید و روضه‌های آن را نیز گوش دادید که خدا یک جا از بنده‌هایش خنده می‌کند که یک کسی را بخواهد عزیز کند ولی دیگران بخواهند ذلیل کنند هر چیزی آن‌ها به آسیاب می‌ریزند برمی‌گردد.
بررسی تذل من تشا از دیدگاه قرآن
«وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ» ۱۸ «الخیر بیدک» اینجا« بیدک الخیر» با «تقدیم ما حقه التاخیر یفید الحصر» یعنی فقط بدست خداست حالا فقط بدست کلمه «یدک» کاف خطاب است، کاف خطاب هم مفرد بوده و بحث توحید را مدنظر قرار می‌دهد. «الخیر» هم اسم جنس و محلای به الف و لام است و شمول بر همه آنچه که در این مجموعه قرار بگیرد را خواهد داشت پس همه خیرها و همه بهترین‌ها بدست خداست.
تفسیر کلمه قدیر و کل شئ
«إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ» ۱۹ «إِنَّکَ» باز دوباره إن تحقیقیه کاف، کاف خطاب آن هم مفرد، «علی کل شی» باز کل شی از الفاظ عموم شی هم دوباره بیانگر تاکید بر مطلب است قدیر هم که صفت مشبهه و بر ثبوت صفت در موصوف دلالت می‌کند یعنی خداوند در همه چیز قدرت دارد.
اختصاص مالکیت قیامت به خداوند
این ۶ مورد قدرت نمایی بود که خدا در این آیه و درباره مالک الملک بودنش بیان فرمودند. در آن آیه «مالک یوم الدین »۲۰را داشتیم که اختصاص خدا نسبت به روز قیامت بیان می‌کند پس مالکیت قیامت مختص خداست ، اینجا هم در واقع همینطور است چرا که مالک الملک گفته شده
ناچیز بودن ما در برابر ذات احدیت
قصد داریم یک نتیجه بگیریم که مالکیت حضرت جل و علی بر همه چیز است من و شما هم اینکه بحث جبر و اختیار را مطرح می‌کنیم و یک سری مباحثی را بیان می‌کنیم خدایی ناکرده موردپسند نباشند برای همین است که ما مدعی می‌شویم و ما کلمه منم را می‌گوییم و فکر می‌کنیم که منم یک شخصی است ما بعنوان من در برابر ذات احدیت کسی نیستیم. اینکه یکی از صفات حضرت امیرالمومنین« فنا فی الله »است یعنی چه؟ یعنی خودش را در برابر خدا هیچ حساب می‌کند اگر کاری می‌کند درنهایت می‌گوید ظلمت نفسی. امیرالمومنین می‌فرمایند تکلیف ما که مشخص است.
شرط اعطای مال، مقام و جایگاه به انسان
بنابراین آنچه که مسلم است این است که مالکیت علی الاطلاق، سلطنت علی الاطلاق، پادشاهی و قدرت همه چیز در ید حضرت حق است و هیچ کسی نمی‌تواند در اینجا اگر هم ما بتوانیم در این دنیا به جایگاهی، مالی یا مقامی دست پیدا کنیم فقط به حکمت و عزت حضرت جل و علی خواهد بود که ما بدنبال آن بودیم و یک صلاحیتی نسبت به آن هدایت و اینکه خدا یک مالی، سلطنتی یا یک مقامی به ما بدهد، در خودمان ایجاد کردیم، بعد خدا عنایت می‌کند و آن را به ما می‌دهد اما خدا تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ ۲۱ مواظب باشید که اگر درست رفتار نکنید خدا آن را از شما خواهد گرفت .
