در بین مردم مرسوم است که هر کار مهم و پر ارزشى را با نام بزرگى یا چیزى که دوست دارند آغاز مى کنند. سوره هاى قرآن کریم نیز با نام خدا آغاز مى شوند که موجودى پایدار و جاویدان است.
اى نام تو بهترین سرآغاز
بىنام تو نامه کى کنم باز
(نظامى)
۲) نکته دوم
در حدیثى از پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله مى خوانیم:
هر کار مهمّى که بدون نام خدا شروع شود، نافرجام است.[۱]
گر لبت بوسم زبِسمِل چاره نیست
۳) نکته سوّم
همه ى سوره هاى قرآن با «بِسْمِ اللَّهِ» آغاز مى شود و آن جزئى از قرآن است[۲] ولى سوره ى برائت بدون «بِسْمِ اللَّهِ» شروع شده است؛ شاید به این دلیل که در آنجا سخن از قهر و اعلان جنگ به مشرکان است که با توصیف خدا به رحمت ناسازگار است.
۴) نکته چهارم
«بِسْمِ اللَّهِ» گفتن در آغاز کار و سوره ها، هم به معناى کمک خواستن از خدا و هم به معناى شروع کار به نام خداست.[۳]
به نام آنکه هستى از او نام یافت
فلک جنبش زمین آرام یافت
۵) نکته پنجم
«اللَّه» جامعترین نام خداست[۴] و تمام صفات او را در بر مى گیرد[۵] ولى نامهاى دیگر او، مثل رحمان و غفور و رازق و … هر کدام به صفتى خاص اشاره دارند.
به نام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه برنگذرد
(فردوسى)
۶) نکته ششم
واژه ى «رحمان» و «رحیم»، هر دو از ریشه ى «رحمت» است و مشهور بین مفسّران آن است که صفت «رحمان» اشاره به رحمت عام خدا دارد[۶] که شامل دوست و دشمن و مؤمن و کافر مى شود؛ زیرا بر وفور و کثرت رحمت و فراگیرى آن دلالت دارد.
امّا واژهى «رحیم»، به رحمت خاص خدا نسبت به بندگان شایسته و با ایمان اشاره دارد؛ چرا که این صیغه دلالت بر دوام و ثبات رحمت دارد.[۷]
۷) نکته هفتم
در آیه ى «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»– که ۱۱۴ بار در قرآن تکرار شده است- بر دو صفت رحمان و رحیم تأکید شده و صفات دیگر ذکر نشده است، چرا که بهتر است انسان در آغاز هر کار از صفتى استمداد بجوید که آثارش بر سراسر جهان پرتو افکن مىشود؛ و رحمت الهى این گونه است.[۸]
به نام خداوند جان آفرین
حکیم سخن در زبان آفرین
خداوند بخشنده ى دستگیر
کریم خطابخش پوزشپذیر
(سعدى)
۸) نکته هشتم
به نام او آغاز کنیم نه نام دیگران. شهید مطهرى رحمه الله در این مورد مىنویسند:
انسان که احساس فطرى از خدا دارد و او را به عنوان یک موجود قدّوس و منبع خیرات مىشناسد، وقتى کارش را به نام او نامید، معنایش این است که در سایهى قدس و شرافت و کرامت او این عمل نیز مقدس مىگردد … و مىخواهد عملش را با انتساب به او برکت بخشد؛ لذا کارها را به نام هیچ کس، حتى نام پیغمبر، نمىتوان آغاز کرد و این است معناى تسبیح نام اللَّه.[۹]
صد هزاران عاقل اندر وقت درد
جمله نالان پیش آن دیّان فرد
بلکه جمله ى ماهیان در موجها
جمله ى پرندگان در اوجها
بلکه جملهى موجها بازىکنان
ذوق و شوقش را عیان اندر عیان
(مولوى)
۹) نکته نهم
درس «بسم اللَّه»:
شهید مطهرى رحمه الله بر آن است که درس این آیه آن است که:
آنچه از خدا به عالم مىرسد دو گونه نیست: خیر و شر؛ بلکه آنچه از او مىرسد جمله نیکو و رحمت است و این رحمت شامل جماد و نبات و حیوان و انسان به تمام اقسامش مىگردد؛ چون اصولًا فاتحه و گشایش هستى با رحمت حق است.[۱۰]
اینجاست که به خوبى مىتوان درک کرد که چرا «بسم اللَّه» قرآن با «رحمن و رحیم» توأم است، نه مثلًا با «جبار و منتقم»؛ زیرا نمایش هستى از نظر قرآن، نمایش اللَّه رحمان و رحیم است و حتى جباریت و منتقمیّت نیز شکل دیگرى از رحمانیت و رحیمیت است.[۱۱]
آموزه ها و پیامها :
پیام «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» در آغاز سوره ها
۱) جهت گیری توحیدی سوره ها
آن است که جهت گیرى سوره هاى قرآن، توحیدى و جلوه گر رحمت اوست.
۲) شروع کارها با نام خدا
سخن و کار خویش را با نام خدا شروع کنید و از او کمک بگیرید.
۳) یاد مهر و لطف حق
در آغاز هر کار به یاد مهر و لطف حق باشید.
منابع
قرآن مهر، ج۱، ص: ۱۲۷
[۱] .« کُلُّ أَمرٍ ذى بالٍ لمْ یُذکَرْ فیه بِسم اللَّه فَهُو أَبتر»( بحارالانوار، ج ۸۹، ص ۲۴۲ باب فضل سورهى فاتحه و …)
[۲] . علماى شیعه اتفاق دارند که« بسم اللَّه» جزء قرآن است ولى در بین اهل سنت اختلافهست، اما بیشترشان آن را جزء قرآن مىدانند. ر. ک: تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۷ و تفسیر المنار، ج ۱، ذیل سورهى حمد
[۳] . یعنى متعلّق« بسم اللَّه»، هم مىتواند« استعین» و هم« ابتدى» باشد. ریشهى اسم را« سمو» یا« وسم» دانستهاند و« اسم» در اصل به معناى بلندى یا علامت است و به« نام» هر چیزى« اسم» گویند، چون علامت اوست و پس از نامگذارى از مرحلهى پنهانى بیرون مىآید و بروز و ارتفاع پیدا مىکند
[۴] . واژهى« اللَّهِ» در اصل لغت به معناى معبود یا پناهگاه یا مایهى آرامش و یا پوشیده، ویا به معناى چیزى است که انسان در مورد آن متحیّر است و یا واله و شیداى اوست. ر. ک: مجمع البیان، ج ۱، ذیل آیهى اول سورهى حمد؛ المفردات فى غریب القرآن و قاموس قرآن، ج ۱، واژهى« اللَّهِ»؛ که برخى ریشهى اللَّه را الَه( عَبَد)، الِهَ( تحیّر)، لاه( احتجب) و ولاه( محبوب) و برخى آن را غیر مشتق دانستهاند
[۵] .« اله» اسم عام است که در فارسى به خدا ترجمه مىشود و به آلهه(/ خدایان) جمع بسته مىشود ولى« اللَّهِ» اسم خاص است که باز هم در فارسى، خدا و گاهى خداوند، یزدان و ایزد ترجمه مىشود؛ بنابراین واژهى خدا در فارسى به دو صورت عام و خاص استعمال مىشود، مثل«dog »(/ اله) و«doG »(/ اللَّهِ) در انگلیسى.( خدا از دیدگاه قرآن، ص ۱۱۲- ۱۱۴) البته واژهى« خدا»( خودآ) نزدیک به معناى« واجب الوجود» است و واژهى«dog » تحت تأثیر فرهنگ مسیحیت است و هیچ کدام معناى دقیقى براى اللَّه نیست
