پژوهش های تفسیری آیه ۱۲۴ سوره بقره

 آزمایش ‏هاى ابراهیم (ع) و عظمت مقام امامت و محرومیت ستمکاران

وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ (۱۲۴)

و [یاد کنید] هنگامى که ابراهیم را پروردگارش به امورى [دشوار و سخت‏] آزمایش کرد، پس او همه را به طور کامل به انجام رسانید، پروردگارش [به خاطر شایستگى ولیاقت او] فرمود: من تو را براى همه مردم پیشوا و امام قرار دادم. ابراهیم گفت: و از دودمانم [نیز پیشوایانى برگزین‏]. [پروردگار] فرمود: پیمان من [که امامت و پیشوایى است‏] به ستمکاران نمى‏رسد.

نکته‏ ها و اشاره ‏ها :

۱) آزمایش های گوناگون ابراهیم 

حضرت ابراهیم علیه السلام از بزرگ‏ترین پیامبران الهى است و نام ایشان ۶۹ مرتبه و در ۲۵ سوره ‏ى قرآن آمده است. در این آیه ‏به مهم‏ترین دوره ‏ى زندگى قهرمان توحید، یعنى امامت ایشان، اشاره شده است. حضرت ابراهیم علیه السلام پس از آزمایش‏ هاى گوناگون، هم‏چون انداختن ایشان در آتش، و موفقیت در آنها، از جانب خدا به مقام امامت و پیشوایى مردم برگزیده شد و از خدا خواست که مقام پیشوایى و رهبرى، براى فرزندان او موروثى شود. ولى این درخواست فقط در مورد فرزندان معصوم او پذیرفته شد، نه در مورد همه‏ ى فرزندانش، چرا که همه‏ ى افراد نسل ابراهیم علیه السلام معصوم نبودند و امامت به افراد ستمگر و گناهکار نخواهد رسید.

۲) مصادیق آزمایش های ابراهیم 

مقصود از «کلماتى» «۱» که ابراهیم علیه السلام به وسیله ‏ى آنها آزموده شد، یک سلسله وظایف سنگین و مشکل بود که خدا بر دوش او گذاشت. همچون: بردن فرزندش اسماعیل به قربانگاه و آمادگى جدّى براى قربانى کردن او، گذاشتن زن و فرزند در سرزمین خشک و بى آب مکه، قیام در برابر بت‏ پرستان بابل و شکستن بت‏هاى آنها و دفاع شجاعانه در محاکمه ‏ى تاریخى آنان و قرار گرفتن در دل آتش و مهاجرت از سرزمین بت‏پرستان و پشت پا زدن به زندگى عادى خود.

__________________________________________________
(۱). واژه ‏ى «کلمات» جمع «کلمه» و اصل آن «کلم» است که به معناى «تأثیرى است که باچشم یا گوش درک مى‏شود». سخن انسان را از آن جهت کلمه گویند که با دلالت بر معانى، در گوش و ذهن انسان تأثیر مى‏ گذارد

۳) مقام امامت بالاتر از مقام نبوت

مقام امامت بالاتر از مقام نبوت و رسالت است؛ زیرا مقام امامت پس از نبوت ابراهیم علیه السلام و موفقیت وى در آزمون‏ هاى مختلف به او بخشیده شد. آرى مقام امامت آخرین سیرتکاملى ابراهیم علیه السلام بود و رسیدن به این مقام نیازمند شایستگى فراوان در همه‏ى جهات است که ابراهیم علیه السلام پس از نبوت و اثبات شایستگى به این مقام نایل شد.  منصب امامت چنان مقام بلندى است که خود خدا افراد را به این مقام نصب مى‏کند و رسیدن به این منصب الهى بستگى به شایستگى افراد دارد و منشأ آن وراثت نیست؛ همان‏طور که لازم نیست هر امامى پیامبر نیز باشد.

۴٫ به طورى که از آیات‏و احادیث به دست مى‏آید، نبوت، رسالت و امامت هر سه مأموریت‏ها و مقاماتى هستند که از طرف خدا به برخى افراد داده مى‏شوند و تفاوت‏هایى با هم دارند:

الف) مقام نبوت، یعنى دریافت وحى از جانب خدا، بنابر این «نبى» کسى است که وحى بر او نازل مى‏شود.

ب) مقام رسالت، یعنى ابلاغ وحى و تبلیغ و نشر احکام خدا وتربیت مردم از طریق آموزش و آگاهى بخشى؛ بنابراین «رسول» وظیفه دارد در حوزه‏ى مأموریت خود انقلابى فرهنگى، فکرى و عقیدتى به وجود آورد.
ج) مقام امامت، یعنى رهبرى و پیشوایى خلق؛ بنابراین «امام» کسى است که با تشکیل یک حکومت الهى مى‏کوشد تا احکام خدا و عدالت را اجرا کند؛ به عبارت دیگر، وظیفه‏ى امام اجراى دستورهاى الهى است.
البته امامت معناى بالاترى هم دارد که عبارت است از تربیت و پرورش افراد در ظاهر و باطن و تحقق بخشیدن به اهداف دین و رساندن دیگران به هدف مطلوب، که اعم از هدایت تکوینى و تشریعى است. امام هم‏چون خورشیدى است که نورش موجودات را پرورش مى‏دهد. «۱»
۵٫ از مهم‏ترین شرایط رهبرى، «عدالت و حسن سابقه» است؛ از این رو «عهد خدا»، یعنى امامت، به «ظالم» نمى‏رسد. بر این اساس، آیه‏ى فوق یکى از پشتوانه‏هاى فکرى شیعه در امامت است و در احادیث متعددى براى اثبات امامت و برترى امام على علیه السلام بدان استناد شده است. «۲» چون او سابقه ‏ى‏ بت ‏پرستى و شرک- که نوعى ستم به خویش است- «۱» نداشت.
__________________________________________________
(۱). ر. ک: تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۴۳۸- ۴۴۰
(۲). ر. ک: کافى، ج ۱، باب طبقات الانبیاء و الرسل، ح ۱

آموزه‏ ها و پیام‏ها:

۱٫ مقام امامت از نبوّت بالاتر و نیازمند نصب الهى است.
۲٫ امامت مقامى با عظمت است که ستمکاران شایستگى آن را ندارند.
۳٫ امامت و رهبرى دینى، براساس شایستگى‏هاست، نه وراثت.
۴٫ پیامبران علیهم السلام نیز در معرض امتحان هستند (پس شما هم آماده‏ى امتحان باشید).
۵٫ افرادى را براى مقام رهبرى انتخاب کنید که آزمایش خود را داده (و لیاقت خویش را در صحنه‏هاى سخت نشان داده باشند).
۶٫ تلاش کنید هم‏چون ابراهیم علیه السلام در امتحانات الهى موفق شوید.