پژوهش های تفسیری آیه 124 سوره بقره
آزمايش هاى ابراهيم (ع) و عظمت مقام امامت و محروميت ستمكاران
وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمينَ (124)
و [ياد كنيد] هنگامى كه ابراهيم را پروردگارش به امورى [دشوار و سخت] آزمايش كرد، پس او همه را به طور كامل به انجام رسانيد، پروردگارش [به خاطر شايستگى ولياقت او] فرمود: من تو را براى همه مردم پيشوا و امام قرار دادم. ابراهيم گفت: و از دودمانم [نيز پيشوايانى برگزين]. [پروردگار] فرمود: پيمان من [كه امامت و پيشوايى است] به ستمكاران نمىرسد.
نكته ها و اشاره ها :
1) آزمایش های گوناگون ابراهیم
حضرت ابراهيم عليه السلام از بزرگترين پيامبران الهى است و نام ايشان 69 مرتبه و در 25 سوره ى قرآن آمده است. در اين آيه به مهمترين دوره ى زندگى قهرمان توحيد، يعنى امامت ايشان، اشاره شده است. حضرت ابراهيم عليه السلام پس از آزمايش هاى گوناگون، همچون انداختن ايشان در آتش، و موفقيت در آنها، از جانب خدا به مقام امامت و پيشوايى مردم برگزيده شد و از خدا خواست كه مقام پيشوايى و رهبرى، براى فرزندان او موروثى شود. ولى اين درخواست فقط در مورد فرزندان معصوم او پذيرفته شد، نه در مورد همه ى فرزندانش، چرا كه همه ى افراد نسل ابراهيم عليه السلام معصوم نبودند و امامت به افراد ستمگر و گناهكار نخواهد رسيد.
2) مصادیق آزمایش های ابراهیم
مقصود از «كلماتى» «1» كه ابراهيم عليه السلام به وسيله ى آنها آزموده شد، يك سلسله وظايف سنگين و مشكل بود كه خدا بر دوش او گذاشت. همچون: بردن فرزندش اسماعيل به قربانگاه و آمادگى جدّى براى قربانى كردن او، گذاشتن زن و فرزند در سرزمين خشك و بى آب مكه، قيام در برابر بت پرستان بابل و شكستن بتهاى آنها و دفاع شجاعانه در محاكمه ى تاريخى آنان و قرار گرفتن در دل آتش و مهاجرت از سرزمين بتپرستان و پشت پا زدن به زندگى عادى خود.
__________________________________________________
(1). واژه ى «كلمات» جمع «كلمه» و اصل آن «كلم» است كه به معناى «تأثيرى است كه باچشم يا گوش درك مىشود». سخن انسان را از آن جهت كلمه گويند كه با دلالت بر معانى، در گوش و ذهن انسان تأثير مى گذارد
3) مقام امامت بالاتر از مقام نبوت
مقام امامت بالاتر از مقام نبوت و رسالت است؛ زيرا مقام امامت پس از نبوت ابراهيم عليه السلام و موفقيت وى در آزمون هاى مختلف به او بخشيده شد. آرى مقام امامت آخرين سيرتكاملى ابراهيم عليه السلام بود و رسيدن به اين مقام نيازمند شايستگى فراوان در همهى جهات است كه ابراهيم عليه السلام پس از نبوت و اثبات شايستگى به اين مقام نايل شد. منصب امامت چنان مقام بلندى است كه خود خدا افراد را به اين مقام نصب مىكند و رسيدن به اين منصب الهى بستگى به شايستگى افراد دارد و منشأ آن وراثت نيست؛ همانطور كه لازم نيست هر امامى پيامبر نيز باشد.
4. به طورى كه از آياتو احاديث به دست مىآيد، نبوت، رسالت و امامت هر سه مأموريتها و مقاماتى هستند كه از طرف خدا به برخى افراد داده مىشوند و تفاوتهايى با هم دارند:
الف) مقام نبوت، يعنى دريافت وحى از جانب خدا، بنابر اين «نبى» كسى است كه وحى بر او نازل مىشود.
ب) مقام رسالت، يعنى ابلاغ وحى و تبليغ و نشر احكام خدا وتربيت مردم از طريق آموزش و آگاهى بخشى؛ بنابراين «رسول» وظيفه دارد در حوزهى مأموريت خود انقلابى فرهنگى، فكرى و عقيدتى به وجود آورد.
ج) مقام امامت، يعنى رهبرى و پيشوايى خلق؛ بنابراين «امام» كسى است كه با تشكيل يك حكومت الهى مىكوشد تا احكام خدا و عدالت را اجرا كند؛ به عبارت ديگر، وظيفهى امام اجراى دستورهاى الهى است.
البته امامت معناى بالاترى هم دارد كه عبارت است از تربيت و پرورش افراد در ظاهر و باطن و تحقق بخشيدن به اهداف دين و رساندن ديگران به هدف مطلوب، كه اعم از هدايت تكوينى و تشريعى است. امام همچون خورشيدى است كه نورش موجودات را پرورش مىدهد. «1»
5. از مهمترين شرايط رهبرى، «عدالت و حسن سابقه» است؛ از اين رو «عهد خدا»، يعنى امامت، به «ظالم» نمىرسد. بر اين اساس، آيهى فوق يكى از پشتوانههاى فكرى شيعه در امامت است و در احاديث متعددى براى اثبات امامت و برترى امام على عليه السلام بدان استناد شده است. «2» چون او سابقه ى بت پرستى و شرك- كه نوعى ستم به خويش است- «1» نداشت.
__________________________________________________
(1). ر. ك: تفسير نمونه، ج 1، ص 438- 440
(2). ر. ك: كافى، ج 1، باب طبقات الانبياء و الرسل، ح 1
آموزه ها و پيامها:
1. مقام امامت از نبوّت بالاتر و نيازمند نصب الهى است.
2. امامت مقامى با عظمت است كه ستمكاران شايستگى آن را ندارند.
3. امامت و رهبرى دينى، براساس شايستگىهاست، نه وراثت.
4. پيامبران عليهم السلام نيز در معرض امتحان هستند (پس شما هم آمادهى امتحان باشيد).
5. افرادى را براى مقام رهبرى انتخاب كنيد كه آزمايش خود را داده (و لياقت خويش را در صحنههاى سخت نشان داده باشند).
6. تلاش كنيد همچون ابراهيم عليه السلام در امتحانات الهى موفق شويد.
