پژوهش های تفسیری آیه ۱۲۲ سوره توبه

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع :  جهاد علمی مسلمانان

گروهى براى جنگ و گروهى براى علم‏

توبه : ۱۲۲. وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّهً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طائِفَهٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ‏

و هرگز مؤمنان همگى بسیج نمى‏شوند؛ پس چرا از هر گروهى از آنان، دسته‏اى بسیج نمى‏شوند (و کوچ نمى‏کنند)، تا در دین، فهم عمیق نمایند؛ و تا قومشان را به هنگامى که به سوى آنان باز مى‏گردند، هشدار دهند؟! تا شاید (از مخالفت خدا) بیمناک شوند.

شأن نزول:

داستان نزول این آیه سه گونه حکایت شده است:

۱) عربهای صحرا نشین 

نخست آن‏که آیه در مورد عرب‏هاى صحرانشین است که همگى براى فراگیرى معارف اسلامى به سوى مدینه حرکت کردند و سبب مشکلات اقتصادى مردم شدند. آیه فرود آمد و به آنان دستور داد که همگى دیار خود را ترک نکنند و اگر گروهى براى کسب معارف اسلامى بیایند و در بازگشت براى مردم خود بازگو کنند، کافى است «۱».

۲) شرکت همگانی در جهاد

دوم آن‏که آیه در مورد حرکت به سوى جهاد است؛ زیرا پس از سرزنش متخلّفان جنگ تبوک، همه مسلمانان مکلّف، در جنگ‏ها شرکت مى‏ کردند و گاهى پیامبر صلى الله علیه و آله در مدینه تنها مى‏ ماند، این آیه فرود آمد و دستور داد گروهى در مدینه بمانند و معارف را از پیامبر صلى الله علیه و آله بیاموزند و هنگامى که مجاهدان از جنگ بازگشتند، برایشان بیان کنند «۲».

۳) تایید مبلغین اسلام

سوم آن‏که آیه در مورد گروهى از یاران پیامبر صلى الله علیه و آله است که براى تبلیغ‏ اسلام به میان قبایل صحرانشین رفتند و مورد استقبال قرار گرفتند؛ اما برخى بر آنان خرده گرفتند که چرا پیامبر را رها کرده و به این‏جا آمده ‏اید؟! آنان ناراحت شدند و خدمت پیامبر صلى الله علیه و آله بازگشتند؛ این آیه فرود آمد و برنامه تبلیغى آنان را تأیید کرد «۳».

_____________________
(۱). تفسیر تبیان، ذیل آیه‏

(۲). تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه‏

(۳). همان و تفسیر نمونه، ج ۸، ص ۱۹۰- ۱۸۹

نکته ‏ها و اشاره‏ ها :

۱) سه گونه تفسیر

 این آیه با توجه به شأن نزول‏هایى که بیان گردید، سه گونه تفسیر مى‏ شود:

۱) تعلیم در مراکز بزرگ واجب کفایی

نخست آن‏که مسلمانان به عنوان واجب کفایى وظیفه دارند که از هر جمعیتى، عدّه ‏اى برخیزند و براى فراگیرى معارف اسلامى به مراکز بزرگ اسلامى بروند و پس از یادگیرى علوم، به شهر و دیار خود بازگردند و به تعلیم دیگران بپردازند. «۲»

۲) تعلیم مجاهدان بعد از جهاد

دوم آن‏که در هنگام جهاد، گروهى به جبهه بروند و گروهى دیگر بمانند و پس از بازگشت مجاهدان، معارف را به آنان بیاموزند «۳».

۳) تعلیم در صحنه جهاد

سوم آن‏که گروهى از مسلمانان به عنوان واجب کفایى به جبهه بروند و در صحنه جهاد با تعالیم اسلامى آشنا شوند و آثار عظمت و حقانیت اسلام را با چشم ببینند و بعد از بازگشت، براى دوستان خود بازگو نمایند. «۴»

نتیجه گیری از سه تفسیر

در مجموع تفسیر اول مناسب‏تر به نظر مى ‏رسد ، ولى تفسیر دوم با سیاق‏ آیات قبل و بعد سازگارتر است و تفسیر سوم جالب و جذّاب است؛ البته این احتمال نیز هست که هر سه تفسیر مقصود باشد.

__________________________________________________

(۲). این تفسیر با شأن نزول اول که مرحوم شیخ طوسى در تفسیر تبیان آورده است، سازگار است‏
(۳). این تفسیر با شأن نزول (معروف) دوم سازگار و مورد تایید تفسیر نمونه است، ولى نیاز به تقدیر دارد «من کل فرقه طائفه لتبقى طائفه لیتفقهوا» و افزون بر آن، ضمیر «إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ» باید این‏گونه معنا شود: «اذا رجع القوم الى الطائفه» که خلاف مشهور و ظاهر آیه است‏
(۴). این تفسیر مورد قبول طبرى بوده و برخى مفسران نیز به عنوان احتمال آورده‏اند (ر. ک: نمونه، ج ۸، ص ۱۹۱)

۲) جنگها و موقیعت زمان و مکان

 اگر این آیه در مورد شرکت گروهى در جهاد باشد، ناسخ و منافى آیات قبل نیست که همگان را به شرکت در جنگ فرا مى‏ خواند؛ زیرا هر کدام متعلق به ظرف زمانى خاص است؛ یعنى هنگامى که مسلمانان با امپراطورى بزرگ روم روبه‏ رو بودند، همه باید در جهاد شرکت مى‏ کردند ، اما در جنگ‏هاى کوچک باید گروهى در پشت جبهه بمانند و به جهاد علمى بپردازند.

۳) تَفقُّه دین= فهم و درک

مقصود از «تَفقُّه در دین» همان فهم و درک عمیق همه معارف دینى است که شامل اصول عقاید، فروع و احکام مى ‏شود «۱» و اگر در عصر ما واژه ى «فقیه» به متخصصان فروع دین گفته مى‏ شود، یک اصطلاح خاص است، و گرنه از منظر قرآن «فقیه» کسى است که در علوم مختلف اسلامى مانند تفسیر، عقاید، کلام، فقه، اصول، رجال و … متخصص شود.

۴) دین : عقاید ، احکام ، اخلاق

مقصود از «دین» مجموعه‏ اى از عقاید ، احکام و مطالب اخلاقى است که به نام اسلام خوانده مى‏ شود.

۵) تحصیل و تبلیغ دو واجب کفایی

 از این آیه استفاده مى ‏شود که تحصیل علم و دانش در زمینه همه معارف اسلامى، یک واجب کفایى است؛ یعنى همواره باید گروهى از مسلمانان به تحصیل علم بپردازند و براى تبلیغ به اطراف جهان بروند؛ به عبارت دیگر، تحصیل و آموزش معارف دینى هر دو واجب کفایى است.

۶) اهمیت جهاد تعلیم و جهاد نظامی

از آیه استفاده مى‏ شود که اسلام براى تعلیم و تعلّم اهمیت زیادى قائل است ، تا آن‏جا که مسلمانان را به دو گروه جهادگران نظامى و جهادگران علمى تقسیم مى‏ کند و گروهى از مسلمانان را از خدمت نظامى و سربازى معاف مى‏ نماید تا به تحصیل علم بپردازند.

۷) آیه ریشه تشکیل حوزه علمیه

این آیه ریشه تشکیل حوزه‏ هاى علمیه و تشکیل نهاد عالمان دین در اسلام است و این آیه شعار تمام روحانیان اسلام در طول اعصار بوده و هست.

۸) هدفِ حوزه نجات مردم از غفلت و هوشیاری آنهاست

از این آیه استفاده مى‏ شود که هدف از تحصیل معارف اسلامى هشدار به مردم و هشیار کردن آن‏ها و نجات از غفلت و بى‏ تفاوتى است «۱».

__________________________________________________
(۱). تفسیر نمونه، ج ۸، ص ۱۹۳
تفسیر قرآن مهر، ج‏۸، ص: ۳۴۴

آموزه ‏ها و پیام‏ها :

۱٫ همه‏ى مسلمانان در یک جا نمانند و برخى براى کسب دانش اسلامى سفر کنند.
۲٫ دانش آموختگان اسلام، پیام حیات‏بخش خود را به مردم برسانند.
۳٫ مسلمانان وظیفه دارند به دو صورت جهاد کنند: جهاد نظامى و جهاد علمى.
۴٫ همه معارف دین را به طور عمیق فراگیرید.
۵٫ براى تبلیغ کردن مبلّغان اسلامى، مردم هم‏وطن مبلّغ در اولویت هستند.