(۳)سوره آل عمران در مدینه نازل شده، و مشتمل است بر دویست آیه (۲۰۰)

سوره آل عمران (۳): آیات ۱ تا ۶

اشاره

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

الم (۱) اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ (۲) نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْراهَ وَ الْإِنْجِیلَ (۳) مِنْ قَبْلُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ (۴)

إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ (۵) هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (۶)

ترجمه آیات

بنام خدای رحمان رحیم،

الف- لام- میم. (۱)

اللَّه که هیچ معبود بحقی جز او نیست حی و قیوم است و وجود تمام عالم به وجود او بستگی دارد (۲).

او کتاب را به حق بر تو نازل کرد، در حالی که آن کتاب تصدیق کننده کتب پیشین بود و نیز تورات و انجیل را قبل از قرآن به منظور هدایت مردم و سپس فرقان را نازل کرد (۳).

محققا کسانی که به آیات خدا کفر ورزیدند، عذابی شدید دارند و خدا مقتدری است دارای انتقام (۴).

محققا هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا پوشیده نیست (۵).

او کسی است که شما انسانها را در رحم ها به هر طور که بخواهد صورتگری می کند، معبودی به جز او نیست که عزیز و حکیم است (۶).

ص: ۲

بیان آیات

اشاره به آهنگ کلی سوره مبارکه آل عمران و زمان و موقعیت نزول آن

سوره آل عمران، این مقصود را دنبال می کند که مؤمنین را به توحید کلمه بخواند، تشویقشان کند تا هر چه زودتر یک پارچه شوند، و خود را برای مقابله با دشمنان یعنی یهود و نصارا و مشرکین آماده سازند، باید در مقابل ناملایماتی که می بینند صبر کنند، زیرا موقعیتی بس خطرناک دارند، چون دشمنان مشغول جمع آوری نیرو هستند و در خاموش کردن نور خدا با دست و دهان خود یک دل و یک جهت شده اند.

این احتمال خیلی به ذهن نزدیک می رسد که سوره آل عمران همه اش یکباره نازل شده باشد، برای اینکه آیاتش که دویست آیه است ظهوری روشن در بهم پیوستگی و انسجام دارد، و از اول تا به آخر متناسب با هم است، و پیداست که همه اغراض آنها بهم مربوط است.

و به همین جهت این احتمال از هر احتمالی دیگر بنظر قوی تر می آید، که بگوئیم این سوره وقتی به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نازل شده که تا حدودی دعوتش جا افتاده بود برای اینکه در بین آیاتش، هم سخنی از جنگ احد، و واقعه مباهله و نفرین کردن با نصارای نجران، و یادی از کار یهود دیده می شود و هم تحریکی نسبت به مشرکین است. و نیز مسلمانان را به صبر می خواند، و دستور می دهد تا یکدیگر را به صبر سفارش کنند، و دست به دست یکدیگر داده وحدتی تشکیل دهند.

و همه اینها مؤید این معنا است که سوره مورد بحث، در روزگاری نازل شده که مسلمانان، مبتلا به دفاع از حوزه دین بودند، دفاعی که برای آن، همه قوا و ارکان خود را بسیج کرده بودند.

از یک طرف در اثر فتنه جوئیهای یهود و نصارا در داخل جمعیت خود، با درگیریها و فتنه و آشوبها روبرو بودند، فتنه هایی که تشکل آنان را سست می کرد، باید برای خاموش کردن آشوبهای آنان قسمت عمده ای از وقت خود را صرف احتجاج و بگومگوی با آنان کنند، و از سوی دیگر با مشرکین درگیر بودند، و باید با آنها بجنگند، و همیشه در حال آماده باش بوده و لحظه ای امنیت نداشته باشند، چون در آن ایام اسلام در حال انتشار بوده و آوازه اش همه جا را پر کرده بود، و مردم دنیا چه یهودش و چه مسیحیش و چه مشرکش همه علیه اسلام قیام کرده بودند.

ص: ۳

از پشت سر این سه طایفه دو امپراطوری بزرگ آن روز دنیا یعنی روم و ایران و غیره نیز چنگ و دندان نشان می دادند.

خدای سبحان در این سوره از حقایق و معارفی که بشر را به سوی آنها هدایت فرموده آن مقداری را که باعث دلگرمی مؤمنین است یادآور می شود تا مؤمنین، هم دلخوش شوند و هم آلودگی شبهات و وساوس شیطانی و تسویلات اهل کتاب از دلهاشان زایل شود، و هم برایشان روشن گردد که خدای تعالی هرگز از تدبیر ملک خود غافل نبوده، و خلق او را عاجز نکرده اند، و اگر دین خود را تشریع نموده و جمعی از بندگانش را بسوی آن دین هدایت نموده، همه بر طبق طریقه و عادت جاریه و سنت دائمی خود بوده، و آن سنت عبارت است از سنت علل و اسباب پس مؤمن و کافر هم طبق همین سنت علل و اسباب زندگی می کنند، یک روز دنیا به کام کافر و روزی دیگر به کام مؤمن است چون دنیا میدان امتحان است، و امروز روز عمل و فردا روز جزا است.

” اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ” بحث پیرامون این آیه، در تفسیر آیه الکرسی گذشت، و حاصل بحث در آنجا این شد که این آیه می خواهد بفهماند که قیام خدای تعالی به ایجاد و تدبیر عالم قیامی اتم است. پس نظام موجودات از هر جهت تحت قیمومت خدای تعالی است، هم نظامی که در اعیان آنها است، و هم نظامی که در آثار آنها برقرار است آنهم نه تنها قیمومت در تاثیر، نظیر قیمومتی که اسباب طبیعی فاقد شعور در مسببات دارند، بلکه قیمومتی با حیات که مستلزم علم و قدرت است.

پس علم الهی نافذ در همه زوایای عالم است، و هیچ چیز از عالم برای خدا پنهان نیست. قدرت او هم بر همه عالم مسلط است، در هیچ گوشه عالم چیزی واقع نمی شود مگر آنچه او وقوعش را خواسته، و اذن داده باشد.

و به همین جهت دنبال این جمله بعد از دو آیه فرموده:” إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ، هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ …”.

و با در نظر گرفتن اینکه شش آیه اول سوره، جنبه دورنما برای این سوره دارد، و آنچه در این سوره به تفصیل آمده در این شش آیه به اجمال آمده- و با در نظر گرفتن غرض سوره که قبلا گفتیم- می فهمیم که: آیه مورد بحث، مطالب شش آیه بلکه سراسر سوره را با بیانی کلی آغاز می کند، بیانی که غرض سوره، از همان استنتاج می شود، هم چنان که از دو آیه اخیر یعنی آیه:” إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفی عَلَیْهِ …” و آیه” هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ …” استنتاج می شود.

ص: ۴

بنا بر این از این شش آیه، آن قسمتی که دورنمای سوره است دو آیه وسط است که می فرماید:” نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ- تا جمله- عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ”.

و بنا بر این برگشت معنای آیه به این می شود که فرموده باشد بر مؤمنین واجب است متذکر شوند به اینکه آن خدایی که به وی ایمان آورده اند، خدایی است واحد در الوهیت. و قائم بر خلقت و تدبیر عالم، آن هم قیامی با حیات، پس او هرگز در ملکش مغلوب نمی شود، و چیزی بدون مشیت و اذن او واقع نمی شود.

مؤمنین وقتی متذکر این معانی بشوند آن وقت یقین می کنند که هم او این کتاب را که هادی به سوی حق و فارق و ممیز میان حق و باطل است نازل کرده، و نیز می فهمند که خدای تعالی در فرستادن این کتاب و هدایت خلق به سوی حق و جدا سازی حق از باطل همان روشی را جاری ساخته که در عالم اسباب و ظرف اختیار جاری ساخته است.

پس هر کس به اختیار خود ایمان آورد به پاداش عمل خود می رسد، و هر کس هم کفر بورزد او نیز به کیفر رفتار خود خواهد رسید، برای اینکه خدای سبحان، عزیز و دارای انتقام است.

اما عزیز است: برای اینکه او خدایی است که هیچ معبودی و حاکمی جز او نیست، تا در این جهات حکمی براند، و خدا را در حکمش مقهور خود سازد.

و اما اینکه دارای انتقام است: برای اینکه، اولا امور بندگان بر او پوشیده نیست، و ثانیا هیچ مخلوقی نمی تواند در عمل خود و کفرش از تحت اراده و مشیت او خارج شود.

” تنزیل” بر تدریج نزول دلالت دارد

” نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ” در سابق گفتیم: کلمه” تنزیل” بر تدریج دلالت دارد، هم چنان که کلمه” انزال” بر نزول یکپارچه دلالت می کند.

ممکن است شما به گفته ما خرده گرفته و بگویید: همه جا کلمه” تنزیل” به معنای نزول تدریجی نیست، به شهادت اینکه در آیه:” لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَهً واحِدَهً” (۱) می بینیم که مشرکین صریحا اعتراض می کنند که چرا قرآن یکپارچه بر آن جناب نازل نشده، پس تنزیل در این آیه به معنای نزول دفعی است، نه تدریجی. و در آیه:” أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْنا مائِدَهً” (۲) که حواریین عیسی (علیه السلام) از آن جناب تقاضا می کنند تا مائده ای از آسمان برایشان فرستاده شود نیز به

ص: ۵

۱- سوره فرقان آیه ۳۲٫

۲- سوره مائده آیه ۱۱۲٫

این معنا است، چون معلوم است نزول مائده دفعی بوده نه تدریجی، و در آیه شریفه” لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَهٌ” (۱) که کلمه” تنزیل” در نزول دفعی یک آیه استعمال شده از این جهت بوده که یک آیه اگر نازل شود دفعتا می شود نه به تدریج، و اگر در آیه” قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَهً” (۲) کلمه” تنزیل” ظهور در نزول دفعی دارد نه تدریجی، باز به خاطر این است که پاسخ از سؤال جمله قبلی است که می گفتند:” لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَهٌ”.

و به همین جهت بعضی از مفسرین گفته اند: بهتر آنست که بگوئیم معنای” نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ” انزال بعد از انزال و به عبارت دیگر انزال دفعی است تا این اشکال وارد نشود.

لیکن ما در پاسخ می گوییم: اینکه گفتیم تنزیل به معنای نزول تدریجی است، لازمه اش این نیست که بین نزول یک آیه و آیه دیگر زمان قابل توجهی فاصله شده باشد.

توضیح اینکه: هر مرکبی را از چند جزء ترکیب یافته در نظر بگیریم، وجودش یک نسبت به مجموع و کل اجزا دارد، و یک نسبت به وجود تک تک اجزای خود، اگر نسبتی را که به کل اجزا دارد در نظر بگیریم موجود واحدی خواهد بود، موجودی که نه تدریج می پذیرد و نه تقسیم، و اگر نسبتی را که وجود آن با وجود تک تک اجزایش دارد در نظر بگیریم البته یک چیز، چند چیز خواهد بود، و تدریج هم می پذیرد، هم چنان که می بینیم قرآن کریم فرود آمدن باران را هم به” انزال” تعبیر کرده و هم به” تنزیل”، چنان که فرموده:” أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً” (۳)، و هم فرموده:” وَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ” (۴).

در تعبیر اول نسبت وجود باران با سراسر اجزای آن در نظر گرفته شده و در نتیجه یک امر اعتبار شده، و در تعبیر دوم نسبت وجود باران با اجزای آن که یکی پس از دیگری فرود می آید در نظر گرفته شده، و قهرا یک امر تدریجی اعتبار شده است.

پس منظور از نازل شدن” تدریجی” قرآن، این نیست که بین نزول یک جزء و جزء دیگر، زمانی طولانی فاصله شده باشد و آیاتی که به عنوان نقض و اشکال ذکر شد، گفتار ما را نقض نمی کند، برای اینکه منظور از نزول قرآن” جُمْلَهً واحِدَهً” در آیه ۳۲ سوره فرقان این است که خوب بود اجزای قرآن بدون وقفه، و پشت سر هم نازل شود، چنان که آیات یک واقعه، پشت

ص: ۶

۱- چرا آیتی بر او نازل نشد. سوره انعام آیه ۳۷٫

۲- بگو خدا قادر است که آیتی را نازل کند. سوره انعام آیه ۳۷٫

۳- سوره رعد آیه ۱۷٫

۴- سوره شوری آیه ۱۸٫

سر هم نازل می شده، بدون اینکه فاصله زیادی میان آنها افتاده باشد و این نوع نزول هم نزول تدریجی است. پس آیه نامبرده گفتار ما را نقض نمی کند و همچنین سایر آیاتی که به عنوان نقض ذکر کردند، هیچیک نقض نیست (داستان مائده نیز ناقض نیست، برای اینکه نزول آن هم به تدریج است، اول باید سفره را انداخت بعد نان و سپس خورش را در آن نهاد” مترجم”) و با این بیان، جواب از بقیه آیاتی که ذکر شده بود روشن می شود.

و اما اینکه بعضی برای دفع نقض نامبرده گفته اند که: بهتر آنست بگوییم معنای” نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ” انزال بعد از انزال و به عبارت دیگر انزال دفعی است علاوه بر اینکه صرف استحسانی است که به هیچ وجه نباید در استعمال لغت ها راه یابد، نقض های نامبرده را جواب نمی گوید، برای اینکه انزال بعد از انزال نیز تنزیل است، یعنی نزول تدریجی است، و باید از آن به تنزیل تعبیر کرد پس این سؤال باقی است که چرا فرمود:” لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَهً واحِدَهً” (۱) و یا فرمود:” أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْنا مائِدَهً” (۲) و یا” لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ …” (۳).

وجه اینکه قرآن کریم در باره وحی، تعبیر انزال و تنزیل (فرود آمدن) را بکار برده است

و اما این سؤال که اصلا چرا قرآن کریم وحی را به تنزیل و انزال که لازمه معنایش فرود آمدن از مکانی والا و یا مقامی والا است تعبیر فرموده؟ جوابش این است که وقتی مقام خدای تعالی بلندترین مقام باشد و آیات قرآنی و یا اوامر و نواهی از آن مقام بسوی بندگان صادر می شود قهرا مقام بندگان مقامی پایین تر خواهد بود، که دستورات الهی در آن مقام مستقر می شود و خدای تعالی مقام خود را بلند و درجات خود را رفیع خوانده، فرموده:” إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ” (۴).

و نیز قرآن کریم را نازل از ناحیه خود خوانده و فرموده:” وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ” (۵).

پس به این دو اعتبار، یعنی بلندی مقام خدا، و پستی مقام عبودیت، صحیح است که آمدن قرآن از آن مقام به این مقام را نزول خواند.

ص: ۷

۱- سوره فرقان آیه ۳۲٫ […..]

۲- سوره مائده آیه ۱۱۲٫

۳- سوره انعام آیه ۳۷٫

۴- سوره شوری آیه ۵۱٫

۵- همین که بسوی شان بیامد کتابی از ناحیه خدا که کتابهای قبلی را امضا می کرد. سوره بقره آیه ۸۹٫

و به عبارت دیگر، استقرار وحی در قلب شریف رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را نازل شدن وحی از خدا به آن حضرت دانست. چون خدای تعالی در آیه:” إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ” (۱) مقام خود را مقامی والا و بلند خوانده، البته در آیه:” وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ” (۲) استقرار وحی در قلب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به آمدن کتاب هم تعبیر کرده است.

و اما اینکه در آیه مورد بحث فرمود:” بالحق” مفسرین در معنای آن گفته اند: بطور کلی حق و صدق عبارت است از خبر مطابق با واقع، با این تفاوت که چنین خبری را از آن جهت که در مقابلش واقعیتی خارجی و ثابت، وجود دارد حق گویند، و از این جهت که خود خبر مطابق با آن واقعیت خارجی است صدق می نامند.

بنا بر این اطلاق کلمه” حق” که به معنای اعیان خارجی و امور واقعی است بر خدای تعالی و گفتن اینکه” خدا حق است” و نیز اطلاقش بر حقایق خارجیه و گفتن اینکه” موجودات خارجی حق هستند” از این بابت است که خبر دادن از خدا و از حقایق خارجیه خبری است مطابق با واقع، و به هر حال مراد از” حق” در آیه شریفه، امر ثابت است، امری است که بطلان نمی پذیرد.

و ظاهرا حرف” با” در کلمه” بالحق” مصاحبت را می رساند، و آیه چنین معنا می دهد که: خدای تعالی کتاب را بر تو نازل کرد نازل کردنی همراه با حق، به طوری که حق از آن جدا نخواهد بود، و همراه بودنش با حق باعث می شود که نه بعدها بطلان عارضش بشود، و نه در حین نزول آمیخته با بطلان باشد. پس این کتاب از اینکه روزی بطلان بر او چیره گردد ایمن است، پس در جمله” نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ” استعاره به کنایه بکار رفته البته مفسرین در معنای حرف” با” وجوهی دیگر ذکر کرده اند که خالی از اشکال نیست.

و اما اینکه فرمود:” مصدقا” تصدیق از ماده صدق است، وقتی گفته می شود من گفتار فلانی را تصدیق کردم، معنایش این است که با آن معامله صدق نمودم و اعتراف دارم که او راست می گوید، و همچنین وقتی گفته می شود: فلان گفتار را تصدیق دارم معنایش این است که به راستی و درستی آن اعتراف کردم.

و مراد از جمله:” لِما بَیْنَ یَدَیْهِ” کتب آسمانی حاضر در عصر نزول قرآن یعنی تورات

ص: ۸

۱- سوره شوری آیه ۵۱٫

۲- سوره بقره آیه ۸۹٫

و انجیل است، چنان که در سوره مائده آیه ۴۸ صریحا بیان کرده که مراد از این جمله، تورات و انجیل است که در هر دو هدایت است.

و این آیه شریفه خالی از دلالت بر این معنا نیست که تورات و انجیلی که آن روز در دست یهود و نصارا بوده، همه اش تحریف شده نبوده بلکه پاره ای از مطالب آن همان تورات و انجیل واقعی بوده، که بر موسی و عیسی (علیه السلام) نازل شده، اما همه آنها آیاتی که از طرف خدا نازل شده باشد نبوده، بلکه دستخوش سقط و تحریف شده است.

و این نیز مسلم است که تورات و انجیل زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همین تورات و انجیل چهارگانه (مرقس، یوحنا، متی و لوقا) زمان ما بوده است.

پس قرآن کریم این تورات و اناجیل را فی الجمله نه صد در صد قبول دارد، و نیز به وقوع تحریف، و دستخوردگی آن شهادت داده می فرماید:” وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ- تا آنجا که می فرماید: وَ جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِیَهً یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ، وَ نَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ- تا آنجا که می فرماید وَ مِنَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاری، أَخَذْنا مِیثاقَهُمْ، فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ …” (۱) که ترجمه اش در همین سوره می آید و در سه جا از این آیه از وقوع تحریف و سقط در تورات و انجیل خبر داده است.

” وَ أَنْزَلَ التَّوْراهَ وَ الْإِنْجِیلَ مِنْ قَبْلُ هُدیً لِلنَّاسِ”

معنای کلمه” تورات” و” انجیل”

کلمه تورات لغتی است که در زبان عبرانی به معنای شریعت در زبان عربی است، و کلمه” انجیل” به قول بعضی، یونانی و بقول بعضی دیگر در اصل فارسی بوده، و به معنای بشارت است و ما ان شاء اللَّه در سوره مائده آن جا که می فرماید:” إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراهَ فِیها هُدیً وَ نُورٌ …” (۲) بحث مفصلی در باره این دو کتاب خواهیم کرد.

قرآن کریم اصرار دارد که همیشه از کتاب عیسی به لفظ انجیل تعبیر کند نه اناجیل، و نیز اصرار دارد آن یک انجیل را نازل از ناحیه خدا بداند، و با در نظر گرفتن اینکه انجیل ها متعدد هستند، و از آنها آنچه قبل از قرآن و در عصر نزول آن در دست مردم موجود بوده چهار عدد بوده ۱- لوقا ۲- مرقس، ۳- متی، ۴- یوحنا.

معلوم می شود از اینها آن انجیلی که از ناحیه خدای تعالی نازل شده یکی بوده باقی انجیل ها کتاب آسمانی نبوده، یعنی همه انجیل های موجود دست خورده و تحریف شده اند، و

ص: ۹

۱- سوره مائده آیه ۱۱ تا ۱۴٫

۲- سوره مائده آیه ۴۴٫

بهر حال ذکر تورات و انجیل در آیه مورد بحث یعنی در اول سوره، خالی از نوعی تعریض و کنایه به یهود و نصارا نیست، تعریض و طعنه به اعمالی که کردند، و به سخنانی که در مورد تولد عیسی و نبوت و به آسمان رفتنش زدند.

” وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ”

معنای” فرقان” و موارد استعمال آن در قرآن مجید

کلمه” فرقان”بطوری که در صحاح آمده به معنای چیزی است. که میان حق و باطل جدایی بیندازد، ولی دلالت ماده این کلمه اعم است یعنی دلالت بر صرف جدا سازی دارد، چه جدا سازی حق از باطل و چه جدا سازی نخود از کشمش مثلا، و یا هر جدا سازی دیگر، هم چنان که می بینیم در قرآن کریم در مورد جدا سازی مردم استعمال شده آنجا که فرموده:

” یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ” (۱).

و نیز فرموده:” یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً” (۲).

چیزی که هست مطلوب از این جدا سازی در درگاه خدای تعالی حتما امری است که به هدایت برگشت کند، و در باره آن باشد، و جدا سازی مربوط به این مساله حتما همان جدا سازی بین حق و باطل خواهد بود حق و باطل در عقاید و در معارف، و نیز تعیین اینکه بنده خدا چه وظایفی دارد، و چه چیزهایی جزء وظایف او نیست.

در نتیجه معنای جمله مورد بحث، با مطلق معارف الهیه منطبق می شود، چه معارف اصلی و چه فرعی، چه آنهایی که در کتابش بیان شده و چه آنهایی که به زبان انبیایش جاری گشته، و لذا می بینیم در آیه:” وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی وَ هارُونَ الْفُرْقانَ” (۳) همه آنچه را که بر موسی و هارون نازل کرده فرقان نامیده است.

و نیز در آیه:” وَ إِذْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ الْفُرْقانَ” (۴) غیر از کتاب تورات سایر دستورات نازله بر موسی (علیه السلام) را نیز فرقان خوانده است.

و در آیه:” تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً” (۵) فرموده:

بلند مرتبه است آن خدایی که فرقان را بر بنده اش نازل کرد تا برای همه عالمیان نذیر باشد.

ص: ۱۰

۱- روز فرقان، روزی که همه گروه ها جمع می شوند، و یک دیگر را دیدار می کنند و نیک از بد جدا می شود. سوره انفال آیه ۴۱٫

۲- برایتان فرقانی قرار می دهد. سوره انفال آیه ۲۹٫

۳- سوره انبیاء آیه ۴۸٫

۴- سوره بقره آیه ۵۳٫

۵- سوره فرقان آیه ۱٫

و این فرقان از نظر معنا، با میزان منطبق است، چون در آیه:” لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ” (۱) بجای کتاب و فرقان کتاب و میزان را ذکر کرده است.

و نیز این آیه در معنای آیه:” کانَ النَّاسُ أُمَّهً واحِدَهً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ” (۲) است.

پس میزان مثل فرقان عبارت است از دینی که میان مردم بحق و عدالت حکم می کند، در عین حال معارف و وظایف بندگی را هم در برداشته است (و خدا داناتر است).

ولی بعضی از مفسرین گفته اند: مراد از فرقان، تنها قرآن است.

بعضی دیگر گفته اند: فرقان هر دلیلی است که میان حق و باطل جدایی می اندازد.

بعضی دیگر گفته اند: مراد، حجت قاطعی است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) علیه کسانی اقامه می کرد که با آن حضرت بر سر عیسی (علیه السلام) احتجاج و مشاجره می کردند، لیکن بهترین وجه همان است که ما ذکر کردیم.

” إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ، … ذُو انْتِقامٍ” کلمه” انتقام” بطوری که گفته اند به معنای مجازات بدکاران بر طبق بدکاری آنان است، و لازمه این معنا آن نیست که حتما غرض داغ دل گرفتن هم در بین باشد، چون داغ دل گرفتن از لوازم انتقامهای معمول در بین ما است، نه از لوازم معنای لغوی این کلمه، چون بدی بدکاران در میان ما انسان ها باعث منقصت و ضرری برای ما می شود و ما با مجازات بدکار، می خواهیم قلب خود را التیام دهیم، و اگر نمی توانیم ضرری را که بدکار متوجه ما کرده جبران کنیم، لا اقل داغ دلی از وی بگیریم.

و اما خدای عز و جل ساحتش عزیزتر و مقدس تر از آن است که از اعمال بندگان بد کارش متضرر شود، و یا العیاذ باللَّه نقصی بر او وارد آید، لیکن وعده داده- و وعده او حق است- که بزودی در میان بندگانش به حق قضاوت کند، و اعمال آنان را جزا دهد، اگر خیر است خیر و اگر شر است شر، چنان که فرمود:” وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ” (۳).

و نیز فرمود:” لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی” (۴) و

ص: ۱۱

۱- سوره حدید آیه ۲۵٫ […..]

۲- سوره بقره آیه ۲۱۳٫

۳- سوره مؤمن آیه ۲۰٫

۴- تا کسانی را که بدی کردند به آنچه کرده اند جزا دهد، و کسانی را که احسان کرده اند پاداشی بهتر دهد. سوره نجم آیه ۳۱٫

چگونه چنین نباشد، با اینکه عزیز علی الاطلاق است، ساحت او منیع تر از آن است که حرمتش هتک شود. دیگران هم گفته اند، که کلمه عزیز در اصل به معنای امتناع است.

” إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ …”.

این آیه از آن جهت که مطلق است یعنی معین نکرده است که مقصود از عذاب شدید چیست، آیا عذاب دنیا است یا آخرت، ممکن است شامل عذاب دنیوی هم بشود. و این خود یکی از حقایق قرآنی است که چه بسا مفسرین از آن غافل مانده، و آن طور که باید پیرامون آن بحث نکرده اند، و این بی توجهی، علتی جز این نداشته که ما چیزی را عذاب نمی شماریم، مگر وقتی که جسم ما را به درد آورد، و متالم سازد و یا نقص و یا فسادی در نعمت های مادی ما پدید آورد. مثلا مال ما را از بین ببرد، و یا یکی از عزیزان ما را بمیراند، یا بدن ما را مریض کند، با اینکه آنچه قرآن در تعلیمات خود از عذاب اراده کرده غیر این است.

گفتاری در اینکه:کلمه عذاب در اصطلاح قرآن به چه معنا است

اشاره

حال ببینیم از آیات قرآنی، در باره عذاب، چه معنایی را استفاده می کنیم؟ قرآن کریم زندگانی کسانی را که پروردگار خود را فراموش کرده اند هر قدر هم زندگی بسیار وسیعی داشته باشند زندگانی بسیار تنگ و سختی می داند و می فرماید:” وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنْکاً” (۱).

و باز قرآن کریم مال و اولاد را که در نظر ما نعمت گوارا می آید، عذاب خوانده، می فرماید:” وَ لا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ، إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ بِها، فِی الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ” (۲).

شادی و غم، رنج و راحت دائر مدار طرز فکر آدمی است

و حقیقت امر همانطور که بیان اجمالی آن در تفسیر آیه:” وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّهَ” (۳) گذشت، این است که مسرت و اندوه و شادی و غم و رغبت و نفرت و رنج و راحت آدمی دایر مدار طرز فکر آدمی در مساله سعادت و شقاوت است.

ص: ۱۲

۱- و کسی که از یاد من اعراض کند زندگی سختی خواهد داشت. سوره طه آیه ۱۲۴٫

۲- خیلی شیفته اموال و اولاد آنان نباش که خدا می خواهد با همان اموال و اولاد عذاب شان نموده و دلهای شان را از حسرت آب کند، و بمیرند در حالی که کافر باشند. توبه آیه ۸۵٫

۳- سوره بقره آیه ۳۵٫

سعادت و شقاوت روحی و جسمی، و اینکه افراد بی خدا در هر حال پریشان روز هستند

این اولا، و در ثانی سعادت و شقاوت و آن عناوین دیگری که همان معنا را می رساند، به اختلاف موردش مختلف می شود، سعادت و شقاوت روح، امری است و سعادت و شقاوت جسم، امری دیگر، و همچنین سعادت و شقاوت انسان، امری است و سعادت و شقاوت حیوان امری دیگر، و به همین مقیاس.

و انسان دنیاپرست و مادی که هنوز متخلق به اخلاق خدایی نشده و با ادب الهی بار نیامده تنها و تنها کامیابی های مادی را سعادت می داند، و کمترین اعتنایی به سعادت روح و کامیابی های معنوی ندارد.

قهرا چنین کسی هر چه زور دارد در این مصرف می کند که مال بیشتر و فرزندان (دغلکارتر) و جاه و مقام منیع تر و سلطه و قدرت بیشتری به دست آورد و در آغاز، راه به دست آوردن خالص و بی دردسر آنها را، آرزو می کند، و این خیال را در سر می پروراند که این امور، تنعم و لذت خالص است. ما دام که به دست نیاورده اینطور خیال می کند و از نداشتن آن حسرت می خورد، ولی وقتی بدست می آورد می بیند: نه، آن طور هم که خیال می کرده نیست، اگر یک لذت در آن هست هزار الم و ناراحتی هم همراه دارد، برای اینکه آن طور که می پنداشت کامل به تمام معنا نیست بلکه نواقصی دارد، و رفع همان نواقص، گرفتاریها دارد، و اسبابی می خواهد، در اینجا بشدت، دل به آن اسباب می بندد، ولی وقتی به سراغ اسباب می رود متوجه می شود که آنها هم هیچکاره هستند، در نتیجه یک حسرت دیگر هم از این بابت بر دلش می نشیند. آری او مسبب الاسباب را نیافته و به وی دل نبسته تا همواره و در هر حال دلی آرام، و در برابر هر مصیبتی تسلیتی در داخل جان خود داشته باشد، لذا در برخورد با هر سببی حسرتی دیگر بر دلش می نشیند.

پس افراد مادی و بی خبر از خدای لا یزال، در حسرت بسر می برند، تا چیزی را ندارند از نداشتن آن حسرت می خورند، و وقتی به آن دست می یابند باز متاسف گشته و از آن اعراض نموده چیزی بهتر از آن را می جویند، تا بلکه با به دست آوردن آن عطش درونی خود را تسکین دهند، حال افراد مادی، در دو حال (دارایی و نداری) چنین است.

و اما قرآن کریم انسان را موجودی مرکب از روحی جاودانی، و بدنی مادی و متغیر می داند، انسان از نظر قرآن همواره با چنین وصفی قرار دارد، تا بسوی پروردگار خود برگردد، در آن موقع است که خلود و جاودانگی آدمی شروع می شود و دیگر دچار زوال (و دگرگونگی) نمی گردد.

پس، از نعمتهای دنیا بعضی مانند علم، تنها مایه سعادت روح آدمی است، و بعضی

ص: ۱۳

مانند مال و فرزندی که او را از یاد خدا باز ندارد، مایه سعادت روح و جسم او خواهد بود، آنهم چه سعادت بزرگی.

و همچنین بعضی از حوادث که مایه محرومیت و نقص جسم آدمی است، ولی برای روح جاودانه او سعادت است، مانند شهادت در راه خدا، و انفاق مال و سایر امکانات در این راه، که این نیز از سعادت آدمی است، همچون تحمل نوشیدن دوای تلخ است که دقایقی آدمی را ناراحت می کند ولی مدت طولانی مزاجش را سالم می سازد.

و اما آنچه که خوش آیند جسم و مضر به روح آدمی است، مایه شقاوت آدمی و عذاب او است، و قرآن کریم اینگونه اعمال را که تنها لذت جسمانی دارد، متاعی قلیل خوانده، که نباید به آن اعتنا کرد. و در این باره فرموده است:” لا یَغُرَّنَّکَ تَقَلُّبُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی الْبِلادِ، مَتاعٌ قَلِیلٌ ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ” (۱).

و همچنین هر چیزی که مضر به روح و جسم، هر دو است، قرآن آن را نیز عذاب خوانده هم چنان که خود مادیین هم آن را عذاب می شمارند.

اما قرآن آن را از جهتی، و مادیین از نظری دیگر عذاب می دانند. قرآن آن را از این نظر عذاب می داند که مایه ناراحتی روح است، و مادیین از این نظر عذاب می دانند که مایه بدبختی و ناراحتی بدن است، نظیر انواع عذابهایی که بر امتهای گذشته نازل شده.

و قرآن در این باره می فرماید:” أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ؟ إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ، الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ، وَ ثَمُودَ الَّذِینَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ، وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتادِ، الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلادِ، فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسادَ، فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذابٍ، إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ” (۲).

سعادت و شقاوت از دیدگاه اسلام

سعادت و شقاوت موجودات با شعور، بستگی به شعور و اراده آنها دارد چون ما یک امری را که در نظر دیگران لذیذ است ولی ما لذت آن را احساس نمی کنیم، سعادت خود نمی دانیم، هم چنان که امری را که برای دیگران الم انگیز است ولی ما از آن احساس الم و ناراحتی نمی کنیم، شقاوت نمی شماریم.

ص: ۱۴

۱- رفت و آمد و تسلط کفار در بلاد، تو را فریب ندهد، که بهره و نفعی اندک است، و بدنبال آن جایگاهی در جهنم است که بد جایگاهی است. سوره آل عمران آیه ۱۹۷٫

۲- مگر ندیدی خدا با قوم عاد با آن بنای ستون دار که نظیر آن در شهرها ساخته نشده بود، چه کرد؟ و با فرعون صاحب میخ ها، همانها که در شهرها طغیان کردند، و در آن فساد بسیار کردند و پروردگارت تازیانه عذاب بر آنها فرود آورد، که پروردگار تو در کمین است. سوره فجر آیه ۱۴٫

از همین جا روشن می شود، روشی که قرآن در مساله سعادت و شقاوت طی کرده غیر از آن روشی است که مادیین پیش گرفته اند، و انسان فرو رفته در مادیات هم اگر بخواهد زندگیش گوارا شود باید از مکتبی پیروی کند که سعادت حقیقی را سعادت بداند، و شقاوت حقیقی را شقاوت بداند، چون قرآن آنچه واقعا سعادت است سعادت می داند، و آنچه براستی شقاوت است شقاوت می خواند.

قرآن به پیروان خود تلقین می کند که دل، به غیر خدا نبندند، و به آنان این باور را می دهد که تنها مالکی که مالک حقیقی هر چیز است خدا است، هیچ چیزی جز بوسیله خدا روی پای خود نمی ایستد، (چنین کسی اگر دوا می خورد دوای خدا را می خورد، و اگر غذا می خورد غذای او را می خورد، برای دوا و غذا و هیچ چیز استقلال در تاثیر قائل نیست” مترجم” و نیز چنین کسی هیچ هدفی را جز برای او دنبال نمی کند.

و چنین انسانی در دنیا چیزی بجز سعادت برای خود نمی بیند، آنچه می بیند یا سعادت روح و جسم او هر دو است، و یا تنها سعادت روح او است، و غیر این دو چیز را عذاب و دردسر می داند، بخلاف انسان دل بسته به مادیات و هوای نفس که چنین فردی چه بسا خیال کند آن اموال و ثروتی که برای خود جمع آوری کرده مایه خیر و سعادت او است، ولی به زودی بر خبط و گمراهی خود واقف می شود، و همان سعادت خیالی تبدیل به شقاوت یقینی می شود چنان که خداوند فرموده:” فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ” (۱).

و نیز فرموده:” لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ” (۲).

و نیز فرموده:” فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّی عَنْ ذِکْرِنا، وَ لَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیاهَ الدُّنْیا، ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ” (۳).

علاوه بر اینکه در هیچ جای دنیا و نزد هیچ یک از دنیاپرستان مادی، نعمتی که لذت خالص باشد وجود ندارد، بلکه اگر از نعمتی لذتی می برند همان لذت توأم با غم و اندوه است،

ص: ۱۵

۱- بحال خودشان وابگذار تا در مادیات فرو روند و سرگرم بازی باشد تا بناگاه روزی را که وعده داده شده اند دیدار کنند. سوره معارج آیه ۴۲٫

۲- تو از این در غفلت بودی. ما پرده از پیش چشمت کنار زدیم، و در نتیجه امروز چشمانت تیزبین شده است. سوره ق آیه ۲۲٫

۳- پس از هر کس که از یاد ما اعراض می کند و بجز زندگی دنیا نمی خواهند، روی برگردان، اینها سطح فکرشان اینقدر کوتاه است. سوره نجم آیه ۳۰٫

غم و اندوهی که خوشی آنان را تیره و تار می سازد.

از اینجا روشن می شود که درک و طرز فکری که در انسانهای موحد و مخصوصا در اهل قرآن است غیر درک و طرز فکری است که دیگران دارند، با اینکه هر دو طایفه از یک نوع هستند، یعنی هر دو انسانند، البته بین دو نقطه نهایی این دو طرز تفکر مراتب بسیاری هست، که صاحبان آن اهل ایمان هستند اما طایفه دیگر بخاطر نرسیدن به کمال تربیت و تعلیم الهی، کم و زیاد و یا زیادتر گرفتار انحراف فکری می شوند.

این بود آنچه ما می توانستیم از کلام خدای تعالی در باره مساله عذاب استفاده کنیم، لیکن در عین اینکه گفتیم کلمه عذاب در اصطلاح قرآن به معنای عذاب روحی تنها و یا روحی و جسمی است، چنان هم نیست که از استعمال این کلمه در مورد ناملایمات جسمانی فقط، امتناع بورزد، و آن را عذاب نداند، بلکه این کلمه را در آن مورد نیز بکار برده، از آن جمله، از ایوب حکایت کرده که گفت:” أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ” (۱).

و نیز فرموده:” وَ إِذْ أَنْجَیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ …” (۲) که عذابهای فرعون به بنی اسرائیل را از طرف خدا امتحان و از طرف فرعون و فی نفسه عذاب خوانده و نفرموده آنچه از ناحیه فرعون به شما بنی اسرائیل رسید عذاب خدا بود.

بیان آیات

اشاره

” إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ” در آیه قبلی، عذاب کفار و منکرین آیات خدا را، این چنین تعلیل کرد:” زیرا خدا عزیز و دارای انتقام است” و لیکن چون این تعلیل احتیاج به ضمیمه ای داشت که به وسیله آن مطلب تمام شود زیرا ممکن است کسی عزیز و دارای انتقام باشد لیکن کفر بعضی از کفار برایش پنهان مانده باشد، و در اثر بی خبری از آن، کفار نامبرده را عذاب نکند به همین جهت و برای اینکه بفهماند هیچ چیزی بر خدا پوشیده نیست، جمله مورد بحث را اضافه کرد، و فهماند که به همان جهت که عزیز است چیزی بر او پوشیده نیست، نه از محسوسات و نه از معنویات غایب از حس.

ممکن هم هست مراد از جمله:” شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ” اعمال بدنی و قلبی باشد، بهمان توجیهی که در آیه شریفه:” لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ” (۳) گذشت..]

ص: ۱۶

۱- خدایا شیطان مرا دچار گرفتاری و عذاب کرده. سوره ص آیه ۴۱٫

۲- اعراف آیه ۱۴۱٫

۳- سوره بقره آیه ۲۸۴٫ […..]

” هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ” کلمه” تصویر” به معنای انداختن عکس چیزی یا کسی است، ولی کلمه” صورت” اعم از آنست و شامل تمامی چیزهای سایه دار و بی سایه می شود.

و کلمه” أرحام” جمع رحم است، و رحم زنان همانجایی است که نطفه و جنین در آنجا قرار می گیرد.

این آیه شریفه در معنای بالا بردن مطلب دو آیه قبل است، چون آن دو آیه می گفتند:

خدا کسانی را که به آیاتش کفر بورزند عذاب می کند، برای اینکه عزیز و منتقم است، و برای اینکه به اسرار و علتها آگاه است، پس او در کارش به هیچ وجه شکست نمی خورد.

کفر کافران، از حکم قضا و قدر و مشیت الهی خارج نیست

در این آیه می فرماید: بلکه مطلب از این هم مهمتر است، و آن کس که به آیات خدا کفر می ورزد، خوارتر و پست تر از آنست که با استقلال خودش و بدون اینکه خدای سبحان هیچ دخالتی داشته باشد بتواند به آیات خدا کفر بورزد، و در این کار به قدرت خود متکی باشد بدون اینکه خدا در این باره اذنی داده باشد تا در نتیجه او بر خدا غالب آمده باشد، و نظام عالم را که زیباترین نظام است بر هم بزند، و نیز بتواند اراده خود را بر اراده خدا تحمیل کند، بلکه اگر هم به آیات خدا کفر می ورزد، باز به خاطر این است که خدا به او چنین اذنی داده است یعنی خدای سبحان اموری را تنظیم کرده و آن امور تنظیم شده که همان عالم دنیا است، طوری تنظیم شده که نتیجه اش پدید آمدن موجوداتی دارای اختیار و به نام انسان باشد، تا زمینه آزمایش و امتحان، فراهم گردد، و هر کس بخواهد به اختیار خود ایمان آورد، و هر کس خواست به اختیار خودش کفر بورزد، پس هر دو طایفه هر چه بخواهند وقتی می خواهند که خدای رب العالمین هم خواسته باشد.

بنا بر این هیچ کفری و ایمانی و هیچ سرنوشت دیگری نیست مگر آنکه با تقدیر الهی است، و خلاصه حساب و کتابی دارد، و این خدای تعالی است که اشیا را طوری ردیف کرده که هر چیزی بتواند به هدفی که با اعمالش آن را دنبال می کند برسد، نخست آن هدف را به صورت خاص خودش یا به صورتی که راه رسیدن به آن برایش فراهم شده تصور بکند، و سپس با تلاش پی گیرش به آن هدف برسد.

پس خدای سبحان یگانه کسی است که همواره غالب بر امر خود، و قاهر در اراده خود، و مسلط بر خلق خویش است.

انسانهای گمراه خیال می کنند که هر چه می کنند تنها به اراده خود می کنند، و هر تصرفی را که در هر چیز می کنند تنها بخواست خود می کنند، و این خودشان هستند که با

ص: ۱۷

اعمال خویش نظام متصل و به هم پیوسته خلقت را برهم می زنند، و به گمان خود از قضا و قدر الهی پیشی می گیرند، غافل از اینکه خود این نیز، قدر الهی است.

مراد از جمله:” یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ” هم همین است، یعنی می خواهد بفرماید: خدای سبحان اجزای وجود شما را در آغاز خلقت به نحوی قرار داده که در آخر هر مسیری شما را به آنچه می خواهید برساند، و خواستن شما به مقدار اذن او دخالت دارد، نه اینکه علت حتمی رسیدن به هدف باشد.

و اگر فقط تقدیر جاری در انسان را ذکر کرد، (نه تقدیر عمومی که در سراسر عالم جاری است) برای این بوده که آن تقدیر عمومی را فقط بر مورد انسان تطبیق دهد، و نیز برای این بود تا همانطور که در سابق نیز اشاره کردیم کنایه و تعریضی بر مسیحیان باشد، که گفتند مسیح، خدا است، خواست تا در آخر آیات مورد بحث، حق مطلب در مورد مسیح را بیان کند، چون نصارا نمی توانند این معنا را انکار کنند که مسیح هم مانند سایر انسانها در رحم مادر خود تکون یافته، و قبول دارند که آن حضرت خودش، خود را خلق نکرده.

در اوایل آیات مورد بحث در جمله:” نَزَّلَ عَلَیْکَ” خطاب را متوجه شخص رسول خدا (صلی الله علیه و آله) کرد، و در آخر این آیه در جمله” یصورکم” خطاب را متوجه عموم مردم نمود، و این عمومیت دادن به کلام آنهم بعد از خصوص بودن آن برای این است که دلالت کند بر اینکه ایمان مؤمنین هم مانند کفر کافران از حکم قضا و قدر الهی خارج نیست، تا دلهای مؤمنان از شنیدن این مطلب خرسند گشته، از اینکه مشمول رحمت خدا و موهبت الهیه او قرار گرفته و موفق به ایمان شده اند خوشحال گردند، و از شنیدن مساله قدر و مساله انتقام گیری خدا از کفار دلهایشان از این اندوه که چرا کفار کفر می ورزند، تسلی پیدا کند، و بفهمند که همین کفر کفار هم چوب خدا است.

” لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ” در این جمله به همان مطلبی برگشت شده که گفتار در این آیات با آن مطلب آغاز شده بود، و آن مساله توحید بود و این جمله جنبه خلاصه گیری از آن مطلب است، تا آن را تاکید کرده باشد.

چون مسایل ذکر شده در این آیات، یعنی: هدایت خلق بعد از ایجاد آنها، و مساله انزال کتاب و فرقان، و مساله متقن بودن تدبیر الهی در عذاب کردن کفار، اموری است که بناچار باید مستند به اله و معبودی باشد تا آن امور را تدبیر کند، و از آنجا که هیچ معبودی به جز خدای تعالی وجود ندارد، پس تنها اوست که مردم را به سوی حق هدایت می کند، و بناچار همو است

ص: ۱۸

که کتاب و فرقان نازل می کند، و همو است که کفار را با بلاهای آسمانی و زمینی خود عذاب می نماید، و آن خدا اگر هدایت می کند، و یا کتاب می فرستد، و یا گروهی را عذاب می کند، از روی حکمت و عزتش می باشد.

بحث روایتی

روایتی متضمن محاجه و مباحثه رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله) با سران نصارای نجران

در مجمع البیان، از کلبی و محمد بن اسحاق و ربیع بن انس روایت کرده که گفته اند: اوایل این سوره تا حدود هشتاد و چند آیه در مورد هیات اعزامی از نجران نازل شده، که شصت نفر سواره بودند، و نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمدند، در حالی که چهارده نفرشان از اشراف، و در بین آن چهارده نفر سه نفر پیشوا وجود داشت (۱).

یکی به نام” عاقب” که امیر آن قوم و طرف مشورتشان بود، وی کسی بود که بدون رأیش هیچ کاری انجام نمی دادند. و نامش عبد المسیح بود.

دومی مردی ثروتمند بنام” ایهم” سید و بزرگ قوم بود، که با پول او این سفر را کرده بودند.

سومی مردی بنام” حارثه بن علقمه” کشیش و عالم دینی آنان و امام و مدرس مدارس آنان بود، و در میان قوم نجران شرافت و احترام خاصی داشت، کتب دینی را او به ایشان درس می داد، و پادشاهان روم، او را به ریاست دینی برگزیده و پاس حرمتش می داشتند، و به احترام او کلیساها بنا نهاده بودند، چون مردی فاضل و مجتهد در دین بود.

این هیات با داشتن چنین مردانی در مدینه به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد شده، و داخل مسجد آن جناب گشتند در حالی که آن حضرت نماز عصر را خوانده بود، هیات اعزامی همه، لباس رسمی کشیش ها در تن داشتند، جبه هایی قیمتی و رداهایی زیبا.

بعضی از صحابه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همین که این هیات را دیدند گفتند:

ما تا کنون مردانی به این وقار ندیده بودیم، اتفاقا وقتی وارد مسجد شدند هنگام نمازشان بود، طبق مراسم خود ناقوسی نواخته و برخاستند و در مسجد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به نماز ایستادند.

صحابه عرض کردند: یا رسول اللَّه اینها دارند در مسجد تو نماز می خوانند!!.ن.

ص: ۱۹

۱- مجمع البیان ج ۱ ص ۴۰۶ ط بیروت- لبنان.

حضرت فرمود: رهاشان کنید و کاری به کارشان نداشته باشید، آنان نمازشان را به طرف مشرق خواندند، پس از آن” ایهم” و” عاقب” با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) صحبت کردند. حضرت به ایشان فرمود:” باید که اسلام آورید”.

عرض کردند ما که قبل از تو اسلام آورده ایم.

فرمود: شما دروغ می گویید، و تسلیم دین خدا نیستید، برای اینکه شما برای خدا فرزند قائل هستید، و صلیب را می پرستید، و گوشت خوک می خورید.

گفتند پس اگر مسیح پسر خدا نیست پدرش کیست؟ و آن گاه همگی با آن حضرت بگو مگو راه انداختند.

رسول خدا به” ایهم” و” عاقب” فرمود: مگر شما نمی دانید که هیچ فرزندی نیست مگر اینکه به پدرش شبیه است، و مگر این عقیده شما نیست؟.

عرض کردند: چرا همین طور است. فرمود: مگر شما معتقد نیستید که پروردگار ما زنده است و مرگ ندارد، و نیز مگر معتقد نیستید که عیسی موجودی فانی است و دستخوش مرگ می شود؟.

گفتند چرا همین طور است.

فرمود:مگر شما معتقد نیستید که پروردگار ما قیم بر هر چیز است، و هر موجودی را او حفظ می کند، و روزی می دهد؟ گفتند: بله همین طور است، فرمود: آیا عیسی هیچ یک از این صفات را دارد، آیا او هم قیم موجودات است، و حی لا یموت است، و حافظ و رازق عالم است؟.

گفتند:نه فرمود: پس او نمی تواند معبود باشد. و آیا شما معتقد نیستید که هیچ چیزی در آسمانها و زمین بر خدا پوشیده نیست؟.

گفتند:چرا همین طور معتقدیم.

فرمود:حال بگویید ببینیم عیسی هم همین علم را دارد، یا آن مقداری را از علم دارد که خدا به او داده گفتند: نه، عیسی چنان علمی ندارد.

فرمود:بله عیسی نمی تواند چنان علمی را داشته باشد، چون مخلوق است، یک روزی اصلا وجود نداشت، و روزی دیگری خدا او را در رحم مادرش آن طور که خودش می خواست صورتگری کرد، او غذا می خورد و آب می نوشید و فضولات بدن از او دفع می شد، و خدای سبحان اینطور نیست.

گفتند:بله همین طور است، فرمود: آیا شما معتقد نیستید که عیسی روزگاری در شکم

ص: ۲۰

مادر بود، و مادرش او را مانند سایر مادران حمل می کرد، و پس از مدتی وضع حمل نمود، همانطور که سایر زنان فرزند خود را می زایند و فرزند خود را شیر و غذا داد، همانطور که هر مادری فرزند خود را غذا می دهد، و بعد از آنکه از شیر گرفته شد خودش غذا می خورد، و آب می نوشید و فضولاتش دفع می شد؟.

گفتند:بله همین طور بود، فرمود: پس چگونه چنین انسانی، چنان موجودی می شود که شما معتقد هستید؟ مسیحیان از جواب عاجز ماندند: و خدای عز و جل آیات سوره آل عمران از اول تا هشتاد و چند آیه را در این باره نازل کرد.

مؤلف:این معنا را سیوطی در الدر المنثور (۱) از ابی اسحاق، و ابن جریر و ابن منذر، از محمد بن جعفر بن زبیر، و از ابن اسحاق از محمد بن سهل بن ابی امامه نقل کرده و اما اصل قصه را ما بزودی نقل خواهیم کرد، لیکن نازل شدن آیات اول سوره آل عمران در باره این قصه گویا اجتهادی از صحابه بوده، و ما قبلا هم گفتیم که از سبک آیات سوره پیدا است که یکباره نازل شده.

روایتی در باره خلقت جنین و سرنوشت او …

از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روایت شده که فرمود: شقی آن کسی است که در شکم مادرش شقی شده باشد، و سعید کسی است که در شکم مادرش سعید شده باشد (۲).

و در کافی از امام باقر (علیه السلام) روایت کرده که گفت:

خدای تعالی هر وقت اراده کند نطفه ای را که قبلا در صلب آدم بوده و از او پیمان گرفته، بیافریند، و آنچه در ازل در صلب آدم برای آن نطفه نوشته است به مرحله ظهور برساند، مرد را تحریک می کند تا به جماع بپردازد و به رحم زن وحی می کند که خود را برای فرو رفتن نطفه در درونت باز کن، تا قضا و قدر نافذ من در تو تحقق یابد، رحم دهانه خود را باز می کند، و نطفه به رحم می رسد، و چهل روز در رحم تردد می کند، و می چرخد تا به صورت” علقه” در آید، چهل روز هم به این صورت می ماند، بعد” مضغه” می شود، و پس از چهل روز گوشتی می شود که لابلای آن رگهایی چون توری بافته شده پیدا می شود، آن گاه خدای تعالی دو فرشته که کارشان خلقت است و در رحم زنان هر چه را خدا بخواهد خلق می کنند، می فرستد، تا از راه دهان زن وارد شکم او شوند، و خود را به رحم زن که روح قدیم انتقال یافته از پشت پدران و رحم زنان در آنجا است برسانند، و روح حیات و بقا را به اذن خدا در آن گوشت بدمند، و

ص: ۲۱

۱- الدر المنثور ج ۲ ص ۳٫

۲- نهج الفصاحه ص ۳۷۵٫

برایش سوراخ گوش و چشم و نیز دست و پا و جوارح و اعضای بیرونی و درونی یک انسان را درست کنند.

آن گاه خدای عز و جل به آن دو فرشته وحی می فرستد و دستور می دهد که قضا و قدری که من برای این کودک معین کرده ام و امری که در باره اش صادر نموده ام بنویسید، و در عین حال جا برای بدا یعنی تغییر آن قضا و قدرها و امرها برایم بگذارید.

می پرسند: پروردگارا ما نمی دانیم چه قضا و قدری برای او معین کرده ای، خودت بفرما تا ما بنویسیم؟.

خدای تعالی می فرماید: سر خود را بلند کنید و به سر مادرش نگاه کنید، چون نگاه می کنند لوحی می بینند که به پیشانی مادر کودک آویزان است، و در آن چیزهایی نوشته شده، از آن جمله صورت و زینت و اجل و میثاق و سعادت یا شقاوت کودک و تمامی خصوصیات او است. یکی از آن دو فرشته آن لوح را می خواند، و دیگری برای کودک می نویسد. و در هر یک از آن خصوصیات، بدا را برای خدا شرط می کند، یعنی جای تغییر و تبدیل را برای خدا می گذارد. آن گاه نوشته خود را مهر نموده و بین دو چشم کودک جای می دهند، و سپس در شکم مادر او را سر پا نگه داشته بعد رها می کنند.

بسیار می شود که کودک می لغزد و پشت و رو می شود، و این تنها در مورد افراد طغیان گر و یا سرکش است.

و چون هنگام ولادت کودک می رسد چه در مورد کودک تام الخلقه و چه کودکی که خلقتش تمام نیست به رحم وحی می کند که دهانه خود را باز کن تا مخلوق من بزمین بیفتد، و مقدرات من در مورد او تحقق یابد، که اینک هنگام بیرون شدنش رسیده، پس رحم دهانه خود را باز می کند، و در آن هنگام کودک زیر و رو شده پاهایش بالا و سرش پایین شکم مادر قرار می گیرد، تا هم مادر آسانتر بزاید، و هر فرزند آسانتر پا به دنیا بگذارد.

آن گاه خدای عز و جل فرشته ای را که نامش زاجر است می فرستد تا کودک را زجری دهد، و از آن زجر به اضطراب و فزع در آید و اگر باز هم به دنیا نیامد بار دیگر او را زجر می دهد تا به فزع و اضطراب در آمده از شکم مادر به زمین بیفتد، در حالی که از آن زجر مشغول گریه باشد (۱).

مؤلف: اینکه امام فرمود:” وقتی خدا بخواهد نطفه را خلق کند” منظورش این است:ن.

ص: ۲۲

۱- فروع کافی ج ۶ ص ۱۳ ط تهران.

وقتی که خدا بخواهد نطفه را انسانی تام الخلقه کند.

و اینکه فرمود:” آن انسانی که در ازل از او میثاق گرفته شده” اشاره است به مطلبی که بیانش به زودی می آید، و خلاصه اش این است که انسان قبل از اینکه در این خلقت و به دنیا آمدن حالات و صفاتی پیدا کند، هم خودش و هم حالاتش قبل از دنیا در عالم رحم وجود داشته و احوال دنیائیش مطابق حالاتی است که در آن عالم داشته، و آن عالم همان عالمی است که در لسان اخبار بعالم” ذر” و عالم” میثاق” تعبیر شده است.

آنچه که در عالم میثاق سپرده به ناچار در این عالم دنیوی محقق می شود، و همچنین آنچه در این عالم موجود شده چیزی است که در عالم میثاق داده، بدون این که کمترین تغییر و تبدیلی پیش بیاید، پس آنچه در عالم” ذر” تقدیر شده، قضایی است حتمی و بهمین جهت امام (علیه السلام) در آغاز کلام میان این گونه انسانها و انسانهایی که مشمول بدا می شوند تردید انداخت در باره دسته اول فرمود خلقتشان تمام می شود. در باره دسته دوم فرمود خلقتشان تمام نشده سقط می شوند، معلوم می شود دسته اول دستخوش بدا نمی شوند، و جمله” آن را در رحم قرار می دهد” عطف است بر جمله:” نطفه را خلق کند”.

و اینکه فرمود،” تا از راه دهان زن وارد شکم او شوند” بعید نیست که کلام امام نباشد، بلکه گفتاری باشد که راوی از پیش خود به روایت اضافه کرده، مؤید این احتمال این است که اگر کلام امام بود باید فرموده باشد” یقتحمان فی بطن المرأه من فمها” (۱) نه اینکه دو باره کلمه” مرأه” را تکرار کند، و بفرماید” یقتحمان فی بطن المرأه من فم المرأه”.

پس معلوم می شود کلمه” من فم المرأه” جزء کلام امام نیست.

و به فرض که جمله نامبرده هم، کلام امام (علیه السلام) باشد، حدیث دلیل بر این می شود که داخل شدن فرشتگان در رحم زنان از باب داخل شدن جسمی در جسم دیگر نیست برای اینکه از دهان زن هیچ راهی به رحم او وجود ندارد، تنها راهی که به رحم زن وجود دارد مجرای تناسلی اوست.

بله راههای دیگری هست و آن عبارتست از رگهایی که خون حیض از آنها به داخل رحم وارد می شود، که داخل شدن از این مجاری آسانتر از آن نیست که فرشته از دیواره رحم وارد آن شود پس معلوم می شود که این داخل شدن غیر از داخل شدن جسمی در جسم دیگر است، و داخل شدن از دهان زن علتی دیگر دارد، نه گشادی راه و سهولت عمل، و این معنا”.

ص: ۲۳

۱- “وارد می شوند در شکم زن از دهان او”.

بسیار روشن است.

و اینکه فرمود:” روح قدیم انتقال یافته از پشت پدران و رحم مادران در آنجاست …” گویا منظور از این روح قدیم روح نباتی است که مبدأ تغذی و نمو هر جاندار است.

و اینکه فرمود:” و روح حیات و بقا را در آن بدمند” ظاهرا ضمیر (در آن) به روح قدیم بر می گردد، پس معنای عبارت این می شود که” دو فرشته روح”” حیات” و” بقا” را در روح نباتی بدمند، و بفرض هم که ضمیر مثلا به کلمه” مضغه” برگردد قهرا به کلمه” مضغه زنده به روح نباتی” بر می گردد. و در” مضغه زنده به روح نباتی”، می دمند.

و به هر حال، کلام امام (علیه السلام) به ما می فهماند که نفخ روح انسانی، برای روح نباتی یک نوع تکامل و ترقی است، و همان روح نباتی است که وقتی رشد می کند قوت و شدت یافته، مبدل به روح انسانی می شود، (و این همان حقیقتی است که حرکت جوهریه اقتضای آن را دارد” مترجم”).

با این بیان روشن می شود که انتقال روح قدیمه، از اصلاب مردان و ارحام زنان چه معنا دارد، و معلوم می شود که روح به وجهی متحد الوجود با بدن یعنی با نطفه است، البته نطفه به ضمیمه خونهای حیض که به تدریج جزء آن می شود و مضغه و خون حیض هر دو با بدن پدر و مادر متحد است، و پدر و مادر با نطفه اتحاد دارند، و این اتحاد طرفین همواره ادامه دارد پس می توان گفت آنچه در این عالم بر وجود انسان عارض می شود فی الجمله و تا حدی در وجود پدران و مادران معین شده بوده، و فهرست کتاب هستی انسان، از پیش در کتاب هستی پدران و مادران نوشته شده.

با این بیان، معنای کلام امام بهتر معلوم می شود که فرمود:” خدای عز و جل می فرماید سر خود بلند کنید و به سر مادرش بنگرید” و اگر در این عبارت پدر را شرکت نداد، و نفرمود به سر پدر و مادرش بنگرید، برای این بود که قضا و قدری که نطفه از ناحیه پدر دارد با جدا شدنش از پدر منقطع شده، هر چه بوده (چه خوب و چه بد) گذشته، دیگر نوشتن ندارد، آنچه که فعلا یعنی در شکم مادر، اتصال و بستگی به آن دارد قضا و قدر مادر است، این است که فعلا همین باید در پیشانی کودک نوشته شود و لذا فرمود:” چون نگاه می کنند لوحی می بینند که به پیشانی مادر کودک آویزان است”.

و اگر لوح را آویزان بر پیشانی مادر دانست برای این است که پیشانی محل اجتماع حواس آدمی و طلیعه سیمای اوست، ملائکه به پیشانی مادر نگاه می کنند و آن لوح را می خوانند و می بینند که در آن، صورت کودک و زیبایی او و مدت زندگیش و میثاقش و اینکه

ص: ۲۴

آیا سعید است یا شقی، و نیز سایر خصوصیات وجودیش نوشته شده یکی از آن دو فرشته آن سرنوشت را می خواند، و دیگری در پیشانی کودک می نویسد، پس نسبت این دو فرشته هم چیزی نظیر نسبت فاعل با قابل است.

و اینکه فرمود:” و در هر یک از آن خصوصیات، بدا را برای خدا شرط می کنند …”

جهتش این است که صورتی که جنین در رحم دارد مشتمل بر تمامی علل حوادث آینده او نیست، چون صورت هر چند مبدأ تمامی احوال و حوادث و جریاناتی هست که بعدها در مورد این کودک رخ می دهد، و لیکن تنها مبدأ آنها نیست بلکه مبادی دیگری نیز دارد، و آن مبادی عبارتند از امور و حوادثی که خارج از وجود کودک است و در حوادث وی دخالت دارند، و بدین جهت است که آن حوادثی که حتمی الوقوع نیست در معرض بداء است.

این را هم باید دانست که اگر در این روایت، جزئیات مساله ولادت را به تحریک خدای سبحان و وحی او به رحم و فرستادن دو فرشته” خلاق” و فرشته” زاجر” و اموری از این قبیل دانسته، منافاتی با این معنا ندارد که این امور و مخصوصا اصل ولادت مستند به عواملی طبیعی باشد، برای اینکه این دو قسم از عوامل یعنی عوامل” معنوی” و عوامل” مادی” در عرض هم قرار ندارند، تا بگویی ولادت و جزئیاتش یا مستند به آن است و یا به این، و نمی شود مستند به هر دو باشد، بلکه در طول هم قرار دارند، نه این آن را باطل می کند و نه آن این را، و نه هر دو یکدیگر را، و نه علت ولادت، چیزی است که مرکب از هر دو عامل باشد، بلکه هر یک در مرتبه خود علت تامه است جدای از دیگری.

و معلوم است کسی که خدای عز و جل او را مامور کرده تا مردم را به سوی سعادت معنویشان هدایت و به سوی رضایت او رهنمون باشد- یعنی سلسله جلیله انبیا (علیه السلام) با در نظر داشتن اینکه طریق هدایت طریق باطن است- چنین کسانی وظیفه دارند در تمامی بیانات خود با مردم به زبانی سخن بگویند که ایشان را به سوی باطن راه ببرد، و مقام پروردگارشان را بیادشان بیندازد، و آن زبان همین است که ملائکه خدا را واسطه بین خدا و حوادث قرار داده، حوادث عالم را مستند به اعمال ملائکه کرده، سعادت بشر را مستند به تایید ملائکه، و شقاوت او را مستند به شیاطین و وسوسه های آنها کنند، و از سوی دیگر همه حوادث را (چه خوبش را و چه بدش را) مستند به خدا کنند، البته با زبانی که لایق ساحت قدس او و حضرت ربوبیتش باشد، تا از این طرز گفتار نتیجه بگیرند که هدایت و ربح چیست، و ضلالت و خسران کدام است.

و سخن کوتاه آنکه: از آن طرز بیان نتیجه بگیرند که هدایت دنیا در آخرت به چه

ص: ۲۵

شکلی مجسم می شود، و چه ربحی می دهد و ضلالت در آن عالم چه شکلی دارد، و چه خسرانی ببار می آورد، و در عین اینکه با این زبان سخن می گویند مساله اسباب طبیعی را هم مهمل و هیچکاره ندانند، و حق آنها را هم ادا کنند، چون عوامل طبیعی نیز یکی از ارکان حیات انسان است، و اصولا اساسی است که حیات دنیا مستند به آن است، و انسان باید اطلاعاتی از آن عوامل داشته باشد و متوجه آنها بشود هم چنان که باید از عوامل معنوی نیز سر در آورد، تا بطور کامل، خود را بشناسد، و در نتیجه به پروردگار خود هم معرفت پیدا کند.

ص: ۲۶