به نام خدا که رحمتش بىاندازه استو مهربانىاش همیشگى. (۱) همه ستایشها، ویژه خداست که مالک و مربّى جهانیان است. (۲) رحمتش بىاندازه و مهربانى اش همیشگى است. (۳) صاحب و داراى روز پاداش است. (۴) [پروردگارا!] فقط تو را مىپرستیم وتنها از تو یارى مىخواهیم. (۵) ما را به راهِ راست هدایت کن. (۶) راه کسانى [چون پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان] که به آنان نعمتِ [ایمان، عمل شایسته و اخلاق حسنه] عطاکردى، هم آنان که نه مورد خشم تواند و نه گمراهاند. (۷)
در ذیل آیه هفتم «صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلَا الضَّآلِّینَ»۱ در کلمه صراط انچه که جوهری در کتاب لغت خود می گوید این است که : صراط ، سراط و زراط به معنای الطریق می باشد البته صراط جایی استعمال می شود که نیاز به جمع نباشد لذا منحصر به همان بندگی خداوند می شود اما طریق و سبیل می توانند متعدد می باشند لذا سبل جمع سبیل و طُرُق جمع طریق است ولی صراط و سراطجمع بسته نمی شوند .
مراد از صراط
آنچه که لازم است در اینجا بیان شود اینکه منظور از صراط در «صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» چه کسانی هستند ؟ در سوره نساء خداوند متعال می فرمایند :«وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَٰٓئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَآءِ وَالصَّالِحِینَ ۚ وَحَسُنَ أُولَٰٓئِکَ رَفِیقًا»۲ مورد بحث در آنجاست که در سوره حمد فرمود :«الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» یعنی کسانی که خداوند به آنها نعمت داده و همچنین در سوره نساء فرموده «مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ» لذا « أنعم الله» و « أنعمت» یک معنا می دهند در سوره حمد در مقام خطاب می باشد ولی در سوره نساء در مقام غیاب است.
مراد از نعمت
بنابراین فاعل نعمت خداوند می باشد لذا اینکه چه نعمتی عطا فرموده این مهم است و اینکه صراط در «الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» صراط «النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَآءِ وَالصَّالِحِینَ» می باشد این معلوم می باشد اما چه نعمتی عطا فرموده و مراد از این نعمت چیست لذا خداوند خیلی نعمت به انسان داده ولی آنچه که سرآمد همه ی نعمت ها می باشد و اگر همه ی نعمت ها در راستای فرامین حضرت حق استفاده و شکر گذاری بشوند یک نعمت محسوب می شود آنهم نعمت ایمان است، لذا نعمت ایمان بزرگترین نعمت های الهی برای انسان است که اگر نعمت ایمان را داشته باشیم سعادت دنیا و آخرت را به دنبال خواهد داشت .
وجود و عقل
سؤال کرده اند که وجود بزرگتر می باشد یا عقل ؟ ما میگوییم هر دو ، اگر برای رسیدن به ایمان باشد ارزش دارد ، هر دو خیلی خوب هستند هر دو باعث سعادت انسان می شوند و نعمت هستند و الا غیر ،یعنی اگر در راه شیطان ،گناه و معصیت به خرابی برود دیگر نعمت نیست و بزرگترین نعمت الهی می باشد برای انسان که در این آیه بیان شده ،نعمت ایمان می باشد آن هم ایمانی مثل ایمان پیامبران .
معنای همراهی . معیَّت
اینکه فرموده اند :«صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» یعنی «أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَآءِ وَالصَّالِحِینَ» اینجا یک معنای تساهلی در این آیه که در سوره نساء می باشد که «مَعَ الَّذِینَ» خداوند فرموده و لذا ارتباط این دو تصادفی نیست در بیان طلاب و در بیان عوام یک معنای ارتباطی همراهی شیئ با شیئ گویند مثل همراهی ،لذا همراهی دو گونه است : به گونه ای می باشد که هر دو شیئ یکی هستند مثلا اگر آب را تجزیه کنید یک هیدروژن و دو اکسیژن هستند که با هم دیگر ممزوج شده اند و آب را تشکیل داده اند که اینها دو عنصر هستند که با هم جمع شده اند و اگر از هم جدا شوند آن ماهیت قبلی را ندارند یا به عبارت دیگر اگر نگاه کنیم دو اکسیژن و یک هیدروژن آن ماهیت قبلی را ندارند زمانی که ترکیب شده اند ماهیت آنها چیز دیگری می باشد لذا بعضی چیز ها وقتی همراه چیز دیگری می شوند اینها نمی توانند دیگر از هم جدا شوند مثل همان بحث عشق که قبلا گفتیم این کلمه «مع» در اینجا مراد و منطورش همین است که وقتی می گوییم «الحق مع علی و علی مع الحق» یعنی هیچ موقع علی علیه السلام از حق جدا نیست و هیچ موقع هم حق بدون علی نمی شود اینجا هم آنچه که مسلم می باشد این است که نعمتی که به انبیاء و صدیقین و…داده شده ،نعمتی می باشد که هیچ وقت از آنها گرفته نمی شود به عبارت دیگر آنها به هیچ وجه من الوجوهی این نعمت را از دست نمی دهند که آن نعمت ،نعمت ایمان خاص است که «أنعمت» صیغه متکلم وحده می باشد یعنی خود خداوند این نعمت را به آنها داده است .
اثر اطاعت
لذا اثر اطاعت خدا و رسول این است که همراه و یکی می شوند آنهایی که از پیامبران و صدیقین و … که معنای هر کدام از اینها وسیع می باشد که «النَّبِیِّینَ» یعنی صد و بیست و چهار هزار پیامبر لا سیما خاتم الانبیاء محمد مصطفی صلوات الله و آله و سلم می باشند .
سخن مرحوم طیّب
مرحوم طیب اصفهانی رحمه الله می فرمایند که مراد از «الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» در روایت بیان شده یعنی « محمداً و ذریه»۳ در کتاب معانی الاخبار از پیامبر نقل شده است که فرمود «الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ شیعه علیٍ»۴ که این روایات منافاتی با آیه قران ندارند لذا همه ی انبیاء شیعه امیر المومنین علیه السلام هستند از حضرت ادم تا حضرت خاتم همه شیعه مولا علی علیه السلام هستند .
معنای صدّیقین
معنای صدیقین که با این کلمه آنها را متصف کرده اند و لقب گذاشته اند بخاطر تصدیق آنها بر ولایت علی ابن ابی طالب و ذریه معصومین علیهم السلام می باشد پس بنابراین این آنچه که مهم می باشد این است که ما خواستار نعمتی هستیم که به نام ایمان که از خود آیه «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» ۵ این را می فهمیم که کمال بندگی برای انسان است که عرض کردیم علت انحصار این آیه دو چیز است : اول اینکه تنها کسی که شایستگی عبودیت را برای عباد دارد فقط خداوند متعال می باشد دوم از جهت اینکه بنده و عباد هم بندگی خاص را به جا آورند غیر از خدا ،باز شایسته خودش می باشد .
عمل صالح
لذا « عملوا الصالحات» که می گویند ،عمل صالح یعنی عمل سازگار با وجود خودشان را داشته باشند ،عمل صالح بنی الادم نیست مگر بندگی خداوند و بندگی غیر خداوند شأن انسان نیست و صلاحیت ندارد مثل بت پرستان که چیزی را می پرستند که آن وجودش از نظر ظاهری وابسته به عبادش می باشد که انسان خودش بت را درست کند و به ساخته دست خود کُرنش کند ! مقام تو که بالاتر از بت می باشد ! ساخته دست خودت می باشد لذا خوردش میکنی آتشش میزنی این را میپرستی؟! لذا باید کسی را بپرستیم که شایسته عبودیت باشد و شایسته عبودیت برای ما فقط خداوند متعال می باشد و فقط خداوند است که صلاحیت این را دارد که من در برابرش تعظیم و‌سجده کنم و در یک کلمه بندگی او را به جا آورم.
تکیه گاه هستی
لذا ما در این آیه از خداوند خواسته ایم که خدایا دست ما را بگیر و ایمان خاص خودت را به ما عطا کن تا ما پیروز شویم لذا یک روز شخصی به ما میگفت که آقا شما به چه چیزی امیدوار هستید مثلا به درس خواندن یا به اعمال و عبادات و نماز به چه چیزی تکیه می کنی ؟ بنده هر چه فکر کردم دیدم به هیچ کدام از اینها نیست ، گفت به خودت ؟ خودمان هم که هیچ فایده ای نداریم بنابراین آنچه که به ذهن بنده خطور کرد فقط یک چیز بود و آنهم رحمانیت ذات جل و اعلی لذا فقط اوست که ما میتوانیم به او امید داشته باشیم و رجاء داشته باشیم که روز قیامت ما آرام باشد ،باعث میشود که آبادانی پیدا کنیم در دنیا و آخرت و الا به هر کس که تکیه کردیم کار خراب می شود به مال تکیه کنیم حالا اگر چه مال را برای خدا خرج کنیم ،مال را از تو بگیرند دیگر چیزی نداری .
شخص محتاج
کلیپی آمده بود که میگفت آقایی نقل می کرد که در بازار کار میکرده بود کنار او یک آقای ثروتمندی دفتر داشت ،صبح به صبح می آمدیم و آب و جارو می کردیم دیدیم یک آقایی آمد جلوی مغازه این آقای ثروتمند گفت کمکی به ما بکن ،آقا هم گفت برو کاری به کار ما نداشته باش ! و شخص محتاج هی دعا میکرد که الهی خداوند برای تو خیر بخواهد ،مغازه دار گفت برو خدا برای من خواسته و تو برو فکری به حال خودت کن ،شخص محتاج گفت از کجا معلوم خداوند برای تو خواسته ؟و خداوند هر جور می داند با تو رفتار کند شخص مغازه دار گفت با من خوب عمل کرده و از اینجا برو شخص محتاج رفت و پس از نیم ساعت پیکی آمد نامه ای آورد و گفت جنس هایی که از چین آورده بودیم وسط طوفان غرق شده و شخص مغازه دار در حالی که نشسته بود دو دستی بر سر خود زد بعد هم معلوم شد این اقا جنسی را عمده خریداری کرده بود بخشی نقد و بخشی ضمانتی لذا وسط طوفان از بین رفته بنابر این فکر نکن مال داری و خدا هم برای تو خواسته به نیم ساعت هم نمی کشد ورق را بر میگرداند مواظب باشید که دل کسی را نسوزانید، دل کسی را سوزاندی نابود می شوی «دل سوزاندن هنر نیست، گر توانی دلی به دست آر»
حق سائل
قران سریعا می فرماید حق سائل را بده لذا فرمود :«وَفِیٓ أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّآئِلِ وَالْمَحْرُومِ»۶ یا «وَأَمَّا السَّآئِلَ فَلَا تَنْهَرْ»۷ نه اینکه هر کس دست دراز کرد شما هم فکر نکن این مستحق نیست فکر کن خودت مستحق می باشی که یک چیزی به سائل بدهیم برای دنیا و آخرت خودمان بعضی اوقات انسان یک چیزی را حتی میبخشد و این بخشیدن به این نیست که طرف مستحق بخشش است بلکه خودت مستحق آرامش هستی بنده از چند نفر طلبکار بودم و به همین راحتی نمی دادند پنج سال ندادن و یک روز هم در روضه حضرت رسول الکرم صلوات الله علیه یکی از دوستان را شاهد گرفتیم و گفتیم اینها را از امّت تو بخشیدیم و لذا گاهی اوقات خود انسان نیاز به آرامش دارد و باید یک چیزی ببخشی تا آرامش پیدا کنید و خودت که شایسته آرامش هستی ! ولی اگر سائلی آمد واقعا انسان بدهد و دلش را به دست بیاورد حالا توقع دارد که پنج تومن به او بدهی ،تو بیست تومن بده .
