و [یاد کنید] هنگامى که کسى را کشتید و درباره [قاتل] او به نزاع و ستیز برخاستید؛ و خدا آشکار کننده چیزى است که پنهان مىداشتید. (۷۲) پس گفتیم: پارهاى از آن [گاو ذبح شده] را به مقتول بزنید [تا زنده شود و قاتل را معرفى کند]. خدا مردگان را این گونه زنده مىکند و نشانههاىِ [قدرت و ربوبیّت] خود را به شما نشان مىدهد، تا بیندیشید. (۷۳) سپس دلهاى شما بعد از آن [معجزه شگفتانگیز] سخت شد، مانند سنگ یا سختتر؛ زیرا پارهاى از سنگهاست که از آنها نهرها مىجوشد، و پارهاى از آنها مىشکافد و آب از آن بیرون مىآید، و پارهاى از آنها از ترس خدا [از بلندى] سقوط مىکند؛ و خدا از آنچه انجام مىدهید بىخبر نیست. (۷۴)
و [یاد کنید] هنگامى که کسى را کشتید و درباره [قاتل] او به نزاع و ستیز برخاستید؛ و خدا آشکار کننده چیزى است که پنهان مىداشتید. (۷۲) پس گفتیم: پارهاى از آن [گاو ذبح شده] را به مقتول بزنید [تا زنده شود و قاتل را معرفى کند]. خدا مردگان را این گونه زنده مىکند و نشانههاىِ [قدرت و ربوبیّت] خود را به شما نشان مىدهد، تا بیندیشید. (۷۳) سپس دلهاى شما بعد از آن [معجزه شگفتانگیز] سخت شد، مانند سنگ یا سختتر؛ زیرا پارهاى از سنگهاست که از آنها نهرها مىجوشد، و پارهاى از آنها مىشکافد و آب از آن بیرون مىآید، و پارهاى از آنها از ترس خدا [از بلندى] سقوط مىکند؛ و خدا از آنچه انجام مىدهید بىخبر نیست. (۷۴)
در ذیل آیه شریفه هفتاد و چهارم سوره مبارکه بقره در بحث قساوت بودیم ،قساوتی که مورد بحث است در اصطلاح قرآنی به دلها و قلب هایی گفته می شود که در برابر حق و در برابر خداوند تواضع و خضوع و خشوع ندارند و در برابر هدایت هایی که در قرآن برای انسان آمده انعطافی نشان نمی دهند در برابر چنین دلی در واقع قساوت و قسی القلب می گویند ،آن دلهایی است که زود منعطف به سوی حق می شود .
درجات قساوتقلب
آنچه که در آثار به اصطلاح قساوت است و عواملی که در موثر بودن بر این است که قلب انسان را قسی می کند نکاتی را عرض کردیم اما نسبت به درجات قساوت قلب که مسلم است هر مشکل ،درد و مرضی برای هر کسی درجاتی دارد ولی آنچه که خیلی مهم است این درجه به اطلاق برسد یعنی دیگر درجه مرض به جایی برسد که هیچ روزنه ای بر درمان آن نباشد مثل آن سرطانی است که دیگر کل بدن را فرا بگیرد که هیچ روزنه درمانی بر ان نباشد.
عاقبت قساوتقلب
مسلم اگر کسی قساوت قلب داسته باشد به طوری که هیچ روزنه ای بر ان نباشد مصداق:«خَتَمَ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ وَعَلَىٰ سَمْعِهِمْ ۖ وَعَلَىٰٓ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَهٌ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ »۲ در اینجا دیگر وقتی روزنه ای نباشد خداوند هم می آید یک ایزوگام روی آن می کشد که دیگر به اصطلاح نم پس ندهد و خوب مهر بشود و کامل شود ،«خَتَمَ اللَّهُ» یعنی خداوند کفر و قساوت را کامل می کند یعنی هیچ راه امیدی برای او وجود ندارد .
روزنه ای برای نجات
آنچه که در درمان قساوت گفته اند بر کسانی مصداق می شود که درجات خاتم کامل قساوت را نداشته باشند یعنی یک روزنه ای برای توبه و برگشت برای آنها باشد و دلهای آنها باز هم یک گوشه ای نور حق را می پذیرد لذا آنهایی که دل مرده هستند و دلهای آنها دیگر راهی برای احیاء ندارد ، آنها مصداق این نمی شود بنابراین برای درمان که گفته شد ،درمان از قساوت در واقع این است که شما به سوی خداوند برگردید ، کسی که قساوت قلب دارد اما قساوت قلبش کامل نیست ،روزنه ای بر آن است و هنوز به لجاجت نرسیده چون گفتیم که یکی از آثار قساوت این است که انسان لجوج می شود و لجاجت پیدا می کند .
معنای لجاجت در بحث قساوت
لجاجت یعنی چشم خود را در برابر همه ی نشانه ها و آیات بستن ،اکر کسی اینطور شد دیگر نمی شود بیدارش کرد چون خودش را به خواب زده لذا می فرماید :« ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِکَ فَهِیَ کَالْحِجَارَهِ» ۳ اینها دیگر هیچ روزنه ای برایشان وجود ندارد چون دیگر خودشان را در برابر آیات و نشانه هایی که از طرف حضرت حق می رسد انها انعطاف نشان نمی دهند.
لجاجت های بنی اسرائیل
لجاجت های این قوم در شان نزول این آیه که قوم بنی اسرائیل بودند اینگونه بوده که در حتی جریان ذبح گاو بنی اسرائیل هم لجاجت به خرج می دادند یعنی باز هم اخرش دنبال دردسر می گشتند که وقتی حضرت حق امر فرمود یک گاوی را ذبح کنید و بعض آن را به بدن این مرده بزنید تا خودش بگوید قاتل کیست ،شروع کردند پرسیدن که این گاو سنش چقدر باشد ؟ رنگش چه رنگی باشد ؟ خصوصیاتش چه باشد؟لذا همینطور بهانه جویی می کردند و بدتر هم تکلیف برای آنها بالا رفت تا مجبور شدند به اندازه یک گاو طلا بدهند .
لجاجت در برابر معجزات
در برابر معجزات هم همینطور ،حتی معجزه هایی که خیلی مهم بوده بحث ابوجهل و ابوالعلم را قبلا داشتیم که معلوم است این نمیخواهد ایمان بیاورد بعد هم گفت یا محمد من می دانم فرستاده خدا و به حق هستی اما من ایمان نمی آورم چون هیچ روزنه ای برای هدایت او نبوده سنگدل و سخت دلی بوده که هیچ کاری برای او نمیشد کرد لذا به این افراد دل مرده هم می گویند و دل مردگی هم به اینها گفته می شود .
قدم اول برای درمانقساوت قلب
برای درمانش اگر کسی خواست درمان کند باید اولا همانطور که گفته شد روزنه پذیرش داشته باشد و اگر روزنه داشته باشد اولین قدم برای اینکه توبه کند که بعد از توفیق عبارت است از توبه یعنی اول باید برگردد به سوی خداوند به درگاه الهی رو بیاورد و مادامی که به این حد نرسیده انسانی که قسی القلب است درجه اش پایین است و می تواند توبه کند اکر توبه کرد آنوقت مصداق آنهایی می شود که در آیه شریفه «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَىٰ ذِکْرِ اللَّهِ »۴ اگر که این دلها به سمت و سوی خدا یک پذیرشی پیدا کند و به سمت خداوند برگردد این مهم است
نحوه توبه انسان قسی القلب
لذا برای اینکه انسان بتواند توبه کند مهم از نظر عملیاتی این است که توبه کردن قسی القلبی که روزنه ای بر پذیرش حق است برای او این است که ذکر خدا را در خودش ایجاد کند لذا این اذکاری که بعضا توصیه کرده اند یا اهل بیت علیهم السلام توصیه کرده اند و گفتن بعضی از اذکار اینها خودش وسیله است بر این که انسان بتواند به ذُکر برسد یعنی به یاد و توجه حضرت حق بتواند منعطف کند پس اولین قدم برای توبه کردن این است که یاد خدا را در خودمان ایجاد کردن .
سلب توفیق بر اثر لجاجت
اینها را نمیگویم که برای آنهایی که فکر کنید جزو ما نیستند بلکه قساوت قلب که گفته شد نه اینکه فکر کنید قوم بنی اسرائیل بوده اند و بس ،خیر ما هم در جاهایی ممکن است در اثر ناملایماتی که در زندگی داشته باشیم گاهی اوقات به لجاجت هایی می رسیم و لجبازی هایی را در زندگی خود ایجاد میکنیم که یک سری توفیقات الهی از ما گرفته میشود یک وقتی آن روزنه برای ما باز می شود و چشم ما بینا می شود حالا باید چکار کنیم ؟ ذکر و یاد خداوند را در خودمان ایجاد کردن ،التفات به حضرت حق پیدا کردن اگر انسان ذکر الله در خودش ایجاد کرد آن وقت این راه هدایت را بر خودش هموار می کند بعد استغفار کند ،بعد از اینکه توبه کرد و ایجاد ذکر و یاد خدا را در خودش تعالی بخشید اینجا استغفار کند.
نحوه دعا برای درمانقساوت قلب
بعد از استغفار دعا کند ، یعنی خداوند را صدا کنند نه دعای به عنوان سوال بلکه دعای به معنای اینکه خداوند را بخواهد و به دنبال خدا خواهی و همچنین در برابر خداوند تضرع کند و از آنچه که بر خودش میبالد و خودش را در جایگاه های مرتفع می داند خودش را در برابر خداوند متذلل کند یعنی در برابر خداوند خودش را ذلیل کند این راه چهارم است برای انسانی که به دنبال این است که از قساوت قلب بیرون بیاید .
اثر تعقل در درمان قساوت قلب
آنوقت اگر اینطور شد کم کم به خشوع می رسد یعنی از شنیدن آیات خدا پند و از یاد خدا بدنش به لرزه می افتد ،وقتی بدن به لرزه افتاد و خضوع و خشوع پیدا کرد آن وقت متوجه حضرت حق می شود و در این باب در نهایت که مرحله ششم است باید تعقل در آیات کند ،در نشانه های خداوند تعقل کند ،فکر کند لذا فکر کردن و تفکر نقش مهمی را برای ایجاد این روزنه داریم بنابراین فکر کند که چه کار دارد می کند؟ اینجایی که هست ایا درست است ؟ این موقعیتی که الان از نظر دل پیدا کرده که نسبت به هیچ چیزی انعطاف نشان نمی دهد و آیات خداوند را اهمیت نمی دهد آیا این درست است ؟ این تفکر باعث می شود که انسان به سمت و سوی خداوند کشیده شود .
دستگیری از انسان های قسی القلب
گاهی اوقات هستند افرادی که می توانند راه را پیدا کنند لذا کسی بوده که در بحث اعتیاد خودش را غرق کرده بود و هیچ حرفی در سر این فرد نمی رفت ،من میدانستم یک روزنه ای در آن باز است و آن جوانمردی است لذا یک جوانمردی در وجودش بود که اگر سر غیرت بیاوری برمیگردد از راهش بنابراین یک جا تنها رسیدم به او و این را به او گفتم ،گفتم تو مردی ؟ گفت پس چی ،گفتم اگر مردی راهی را میروی که ممکن است ناموست را به خاطر اعتیادت بدهی لذا لرزید و جالب این است که از همانجا برگشت .
داروی شفا بخش
بنابراین در شخص ممکن است روزنه ای باشد در اثر اینکه گذشتگانش انسان های خوبی بودند که به هر حال در وجود او یک سری آثار وضعی است ،اینها را اگر کسی بتواند در آن تفکر کند اندیشه ای در او داشته باشد راه را برای آن طرف باز می کند و نمی گذارد انقدر به بیراهه کشانده شود لذا تفکر در آیات الهی داروی شفابخشی است که انسان را از لج بازی در میاورد و نرم میکند انسان را و نرم خو می شود .
انعطاف و اخلاص شهدا
در اوائل انقلاب و در زمان جنگ تحمیلی از جوان ها و شهداء را داشتیم که اینها قبل انقلاب انسان های بی بند و باری بودند در اعمالشان ولی انقلاب که شد خصوصا در جنگ که قرار گرفتند اینها وقتی آمدند که کاملا متوجه شدند
راه های قبلی آنها باطل بوده لذا بسیار بسیار خودشان را منعطف کردند و اخلاص بسیار بالایی را در خودشان ایجاد کردند و خیلی از آنها شهید شدند و به درجات عالیه شهادت رسیدند و خیلی مهم است .
برگشت از راه باطل
این چیزی که ما میگوییم به این آسانی ها نیست بالاخره برگشتن از یک راه هایی که انسان سالهای سال برای او نهادینه شده و به باور خودش بهترین راه و بهترین عیش و بهترین مسیر را طی می کرده میتواند متوجه شود که همه آنچه که انجام داده تا الان باطل بوده و برگردد.
اصلاح و توبه انسان
یکی از آنهایی که در بحث اعتیاد بود بعد که بینا شده بود و همه کارهایش را کنار گذاشته بود به من گفت در بحث اعتیاد برای ما فقط بحث اعتیاد نبود بلکه همه کاری می کردیم لذا خصوصا در مسائل مالی رفتیم از همه آنهایی که حقشان را ضایع کرده بودیم استحلال کردیم و حقشان را برگرداندیم و پول هایی که از آنها خورده بودیم را به آنها دادیم ،به هر اینها چیزهایی است که خیلی مهم است .
خواست شخصی انسان ها
اگر کسی واقعا قاطع شود و قطع پیدا کند که راهش اشتباه بوده و برگردد و به باور واقعی برسد انوقت دلش نرم می شود به گونه ای که نمی شود باور کرد اما این مشیت الهی را کسی میتواند برای خودش استیفا کند که بخواهد لذا مشیت الهی بر این هدایت این است که خودش بخواهد یعنی ان روزنه را دست بیندازد و تفکر کند و برای خودش آن را مورد توجه قرار دهد .
خضوع و خشوع در برابر خداوند
بنابراین بعد از دیدن این راه ها توبه کردن ،دعا کردن ،در برابر خداوند استغفار کردن و تضرع در برابر ذات اقدس ربوبی منجر به خشوع می شود که در برابر ذکر خداوند و آنچه که از حضرت حق نازل شده خاشع شود .
تفاوت خشوع و خضوع
تفاوت خشوع و خضوع در این است که خضوع از نظر ظاهری خاضع می شود یعنی نماز می خواند و به سجده می افتد و به رکوع در می آید و دست به استغفار بر می دارد اما خشوع این است که از باطن و درون هم باور می کند و در برابر خداوند می لرزد لذا خاشع اعم از خاضع است یعنی خاشع هم خشوع دارد و هم علاوه بر خضوع در درون و باطنش و در دل واقعی انسانی و روحانی خود در برابر ذات اقدس ربوبی خودش را بنده نشان می دهد که این مرحله مهم است .
أعم بودن خاشع از خاضع
لذا ممکن است خیلی ها خضوع داشته باشند اما خشوع نداشته باشند هر خاشعی خاضع هست اما هر خاضعی خاشع نیست ل۸ذا ممکن است نماز بخواند روزه می گیرند اما باور ندارند بلکه دکان باز کرده اند :« لاَ تَنْظُرُوا إِلَى طُولِ رُکُوعِ اَلرَّجُلِ وَ سُجُودِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ شَیْءٌ اِعْتَادَهُ فَلَوْ تَرَکَهُ اِسْتَوْحَشَ وَ لَکِنِ اُنْظُرُوا إِلَى صِدْقِ حَدِیثِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ. ۵ اینها عادت کرده اند و اگر ترک کنند وحشت آنها را در بر میگیرد .
خشوع ظاهری و بی فایده
لذا پشت سر آقا می ایستد و نماز جماعت می خواند اما نزول خواری و ربا خواری را دست بر نمی دارد هر چه به او میگویی ربا حرام است دست بردار نیست اگر بتواند از حق کسی دست پیدا کند دست بردار از ان نیست و اگر بتواند حتی مقام کسی را برای خودش استیفا کند،می کند این خاضع است در برابر خداوند نگاه کنید نماز میخواند رکوع می کند سجده می کند اما خاشع نیست یعنی دلش باور ندارد
خشوع مقدمه خضوع
ولی مقدمه خشوع خضوع است یعنی هر خاشعی خاضع است اما اینطور نیست که همه ی خاضع ها و همه کسانی که در برابر خداوند خضوع می کنند ،خاشع داشته باشند .
خشوع در نماز
نحوه اینکه خشوع داشته باشیم مثلا می فرماید :«الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»۶ این خب اول باید خاضع باشند ،نماز هایشان را که میخوانند چجور نشسته باشند چجور ایستاده باشند و چگونه نگاهشان باشد و دست هایشان چگونه قرار بگیرد در نماز که در اینجا می فرماید :«فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»۷ این خشوع باید ظاهرش درست باشد که کسی بخواهد بی بند و بار نماز بخواند که نمی تواند خاشع باشد بلکه مقدمه است.
اثرات خشوع در انسان
انوقت اگر کسی خشوع داشت « أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ» ۸ دلهای انها بر ذکر خداوند لرزان می شود انوقت ذیل این ایه می فرماید :« ۚقَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»۹ این برای ان کسانی است که نهایتا انچه مسلم است که عقلش را به کار بیندازد حالا اگر کسی عقلش را به کار انداخت در این راستا و خاضع و خاشع شد در برابر خداوند خودش را ذلیل دانست انوقت می تواند خودش را سعادت مند کند و از آن قساوتی که در دل او ایجاد شده رها بشود .
تمثیل سنگ و قسی القلب
« وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَهِ لَمَا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ »۱۰ اینجا وجه اینکه می فرماید «فَهِیَ کَالْحِجَارَهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً» ۱۱ می خواهد بگوید در سنگ بالاخره فرو می رود ،ضرب المثلی است که بالاخره بعضی اوقات دل های هر کس انقدر قساوت دارد که از سنگ بدتر است ،وجه بدتری و شدت در قساوتش می فرماید :« وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَهِ لَمَا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ »۱۲ چرا که بعضی وقت ها در سنگ هایی است که از دل این سنگ ها اب فوران می کند ،خب دلی که قساوت داشته باشد هیچ چیزی از او نمی اید «وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْمَآءُ»۱۳ بعضی اوقات اگر آنها را شکافتی چشمه های از آنها جاری خواهد شد که در قصه بنی اسرائیل داریم که :« اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْحَجَرَ ۖ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَهَ عَیْنًا»۱۴ اینگونه می شود که سنگ را زد دوازده چشمه از ان جاری شد در ان بحث بنی اسرائیل انوقت ان شدت دارد اما دل های اینها هیچ .
ساواک و قساوت قلب
گاهی اوقات واقعا خیلی قسی القلب هستند من یادم می آید در اینهایی که جزو حکومت طاغوت بودند یکی از سران حکومت به نام رحیمی بود مثل اینکه مسئول ساواک بود این پای دار هم که رفت گفت جاوید شاه بعد هم تیر بارانش کردند یعنی دست از آن قساوت خودش بر نداشت اینگونه بودند.
آگاهی خداوند از قلب ها
لذا می فرماید :«وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ » ۱۵ اما بعضی ها دل هایشان از ترس خداوند «مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ» فرو می ریزد اما کسانی که قساوت قلب این چنینی دارند خیر هیچ روزنه ای برایشان ایجاد نمی شود البته دارد توصیه میکند و درواقع انذار می کند «وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ »۱۶ فکر نکید در دلهایتان هر چه میخواهید حساب کنید و نیت کنید و توطئه کنید و نقشه بکشید و مکر کنید ،نه! بلکه بدانید خداوند از آنچه که در دلها هم دارید آنها را خداوند غافل نیست چه رسد به آنچه که در ظاهر دارید.
