الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ۱

مصداق اول کلمه «الْحُرُماتُ»

نکاتی که در آیات قتال بیان شد را در آیات قبل بیان کردیم و مراد از «الْحُرُماتُ» در این آیه را عرض کردیم که جمع محلای به الف و لام هم مسجدالحرام را شامل می شود که مواظب باشید در مسجدالحرام که یکی از مکان هایی می باشد که نباید در آن قتال کنید مگر اینکه شما را به مقاتله بکشانند .

مصداق دوم کلمه «الْحُرُماتُ»

همچنین جای قصاص هم نیست مگر اینکه چاره ای نباشد جز در مسجدالحرام قصاص شود و همچنین ماه های حرام را شامل می شود که ماه های حرام هم ما حق مقاتله ابتدایی و حتی اگر ابتدایی لازم و ضروری نباشد ،نباید مقاتله کنیم مگر اینکه مجبور شویم و آنها مقاتله کنند در ماه حرام پس ما هم باید در ماه حرام مقاتله کنیم و حتی بحث قصاص هم کذلک.

بیان مرحوم طیب اصفهانی پیرامون «الْحُرُماتُ»

اینکه فرموده «عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»۲ منظور خود مسجد الحرام است اما کلمه «الْحُرُماتُ» شامل حرم و ماه های حرام می شود و حتی مرحوم طیب اصفهانی به زیبایی فرموده که فرد محرم را هم شامل می شود ، یعنی  هر چه در ان حرمت قرار گرفته محرم را هم شامل می شود ؛ یعنی کسی که محرم است و در حال احرام حق جنگیدن با او را ندارید .

توهین راننده عربستانی

سال ۱۳۸۳ ما محرم بودیم رفتیم که اعمال را انجام دهیم و از احرام خارج شدیم ولی با لباس بودیم ، راننده عربستانی با ایرانی ها خیلی بد بود و ما که داخل ماشین او نشسته بودیم شروع به توهین کردن به ایرانی ها کرد و فکر‌کرد چون لباس احرام پوشیده ایم پس محرم هستیم و حق جدال نداریم اما بعد فهمید ، چون بلند شدیم که جواب او را بدهیم فرار کرد.

حرکت مقاتله با فرد مُحرِم

لذا یکی از مواردی مرحوم طیب بیان کرده  که باید از آن حفظ حرمت شود  و آنچه که ما دیروز خدمت شما عرض کردیم که «الْحُرُماتُ» ، مطلق حرمت ها را شامل می شود اعم از ماه های حرام و مسجدالحرام لکن ایشان می فرماید مُحرِم ها را هم شامل می شود پس اگر کسی محرم باشد شما حق ندارید به او صدمه بزنید یا مقاتله کنید ، حتی شاید قبلا با شما مقاتله داشته اما الان حق مقاتله ندارید .

هجوم حکومت های جور به کعبه

ولی متاسفانه بنی امیه رعایت نکردند و به عبدالله بن زبیر در خانه خدا دو مرتبه مورد هجمه قرار دادند و هر دو دفعه خانه خدا تخریب شد ؛ بدانید که از اول اسلام تا الان ۲۹ مرتبه خانه خدا توسط سیل ، زلزله و دو مرتبه هم حجاج بن یوسف سقفی در زمان یزید سال ۶۴ و زمان مروان که عبدالله بن زبیر را کشتند خراب شده و دوباره ساخته شده است.

شمولیت حرمات بر همه حرمت ها

بنابراین کلمه «الْحُرُماتُ»شامل همه حرمت ها می شود و مرحوم طیب فرمودند محرم را هم شامل می شود .

حفظ حرمت مُحرِم از وطن

شاید بحثی مطرح شود که اگر کسی  از بلد خودش محرم شود شامل «الْحُرُماتُ» می شود؟ بله شمول و عموم این آیه او را شامل می شود چون کلمه «الْحُرُماتُ» محلای به الف و لام می باشد پس اگر کسی در وطن خودش محرم شود و به عمره یا حج تمتع رفت این شخص هم مشمول حرمت می باشد و حق مجادله ، تقاص و قصاص با او را فعلا ندارید تا از احرام خارج شود .

حکم پناه آورنده به مسجدالحرام

اگر کسی به خانه خدا و مسجدالحرام پناه ببرد او هم در امنیت می باشد مگر اینکه برای بعضی از افراد مهم نیست که حرمت هم شامل می شود لذا عرف می گوید اگر کسی به خانه امام رضا علیه السلام و به حرم امام حسین علیه السلام پناه ببرد او را هم مردم احترام میگذارند.

هجوم رضاخان به حرم امام رضا (ع)

 اما متاسفانه خیلی از افراد رعایت نمی کردند و در زمان رضاخان توپ های جنگی را اوردند و حرم امام رضا علیه السلام را به توپ بستند و یا صدام حسین توپ های جنگی را اورد و حرم امام حسین علیه السلام را به توپ بست .

عاقبت هجوم به حرم امام حسین (ع)

خاطره زیبایی را یک فرد عراقی بیان می کند و می‌گوید من  از طرف صدام مامور بودم که حرم امام حسین علیه السلام را به توپ ببندم ، روبه‌روی حرم ایستادم و گفتم یا حسین من با توپ و اسلحه آمدم و تو هیچ نداری! حرم را به توپ بستم ، بعد در جنگی که با کویت رخ می دهد او با صدام اختلافی پیدا می کند و به خانه ای فرار می کند و با همان توپ ۱۰۶ که حرم امام حسین علیه السلام را به توپ بست ،آمدند و خانه او را تخریب کردند و او را کشتند .

عام بودن لفظ «الْحُرُماتُ»

آنچه که مسلم است در بحث کلمه «الْحُرُماتُ» چون از الفاظ عام می شود تمام موارد مذکور را شامل می شود مگر اینکه چاره ای نباشد برای قصاص یا مقاتله چون آنها به قتال بلند شدند و ما هم باید شمشیر بکشیم .

مقابله به مثل در مقاتله

حرف «مَنِ» موصوله که در جمله بعدی  فرمود:«فَمَنِ اعْتَدى‏» یکی از الفاظ عام می باشد چون «مَنِ» موصوله افاده عموم می کند لذا هر کسی به شما تعدی کند ،«عَلَیْکُمْ» یعنی به علیه و ضرر شما پس «فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ» ۳ یعنی همانطوری که علیه شما تجاوز کردند شما هم در برابر آنها مقابله به مثل کنید و از خود دفاع کنید .

لزوم رعایت تقوای الهی در مقاتله

همه ی این ۶ آیه را گفتیم که در هر آیه خداوند یک ترمز دستی برای هر کسی میکشد پس در این آیه هم می فرماید:«وَ اتَّقُوا اللَّهَ»۴ اما تقوای الهی را پیشه کنید یعنی نباید بی تقوایی کرد ، زیاده روی نکنید و هر حق هر حاضری را ندارید ؛ مثلا گروهی به شما تجاوز کرد و شما توانستید انها را دفع کنید ،حق ندارید مال آنها را غارت کنید و یا به نوامیس انها تجاوز کنید .

تذکرات خداوند در بحث مقاتله

 این موارد نکاتی می باشد که در تمام ۶ آیه ای که آیات قتال می باشد گوشزد می شود از همان آیه اول قتال که ایه ۱۹۰ است که فرمود:«وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»۵ آیه بعدی می فرماید:« وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» ۶ ،تمام آیه بعدی که فرمود:«فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»۷ ، آیه بعدی « فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِینَ»۸ و در آیه مورد بحث  می فرماید:«فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ»۹ و خداوند حد قرار داده است .

کمک خداوند به انسان متقی

خداوند همراه و کمک کننده چه کسانی است ؟ انسان های متتقی پس اگر خواستید تجاوز گری کنید و بیش از آنچه آنها تعدی کردند خواستید تعدی کنید ، حق ندارید  .

وصیت امیرالمومنین (ع) در قصاص

در وصیت امیرالمومنین علیه السلام هم وجود دارد که فرمودند اول ببخشید اما اگر خواستید قصاص کنید ، یک ضربه زده پس یک ضربه بزنید یعنی دو ضربه نشود لذا ضربه مهلکی زدند که میگویند ابن ملجم دو تکه شد ولی با یک ضربه ؛ پس حق ندارید بیش از آنچه طرف مقابل تعدی کرده شما تعدی کنید بلکه «بِمِثْلِ» .

معنای کلمه مثل

اگر به یاد داشته باشید کلمه مثل یعنی آنچه در برابر آن نه کمتر و نه زیاد تر است پس مثال آن باشد ، بحث مثل،شبیه و نظیر تفاوت دارند که در فارسی به یک معنا محسوب می کنیم اما در زبان عربی معنای خودش را دارد و موضوع له آنها فرق دارند لذا دلالت بر معنای خاص خودشان دارند .

پرهیز ار رفتار جاهلانه در مقاتله

منظور از جمله «وَ اعْلَمُوا» یعنی جاهلانه عمل نکنید و به جهل پیش نروید پس بدانید همینطوری که شما در یک شهر حرام ، در حال احرام و در مسجد الحرام هستید و میخواهید در برابر مقاتلین از خود دفاع کنید اما «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ»۱۰ یعنی بدانید ،علم داشته باشید و آگاه باشید آن چیزی که مسلم می باشد خداوند همراه انسان هایی می باشند که خدانگهدار هستند و تقوا را رعایت میکند .

تاکید خداوند بر همراهی متقین

جمله «أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ» ۱۱ با حرف «أَنَّ» فرموده که یعنی مسلم می دانند و تأکیدی است که خدشه ای بر آن وارد نیست و غیر آن نخواهد بود لذا معنای تصاحبیت و معیت در این آیه به معنای کمک هم می باشد .

اهمیت رعایت حد تعدی

مثلا گاهی اوقات شخصی میخواهد کاری انجام دهد پس اگر بخواهد از حد خودش تجاوز کند شکست میخورد و بعد اعتراض میکند که چرا ما شکست خوردیم و خداوند به ما کمک نکرد ؟ چون بیش از آنچه که باید انجام میدادید فرار تر رفتید  و چون فراتر رفتید پس « إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ»۱۲ شامل شما نمی شود.

منابع

۱_ سوره بقره آیه ۱۹۴

۲_ سوره بقره آیه ۱۹۱

۳_ سوره بقره آیه ۱۹۴

۴_سوره بقره آیه ۱۹۴

۵_ سوره بقره آیه ۱۹۰

۶_ سوره بقره آیه ۱۹۱

۷_ سوره بقره آیه ۱۹۲

۸_ سوره بقره آیه ۱۹۳

۹_ سوره بقره آیه ۱۹۴

۱۰_ سوره بقره آیه ۱۹۴

۱۱_ سوره بقره آیه ۱۹۴

۱۲_ سوره محمد آیه ۷

فصل اول: ماه‌های حرام؛ آتش‌بس الهی

1.1 تعریف ماه‌های حرام

ماه‌های حرام در تقویم اسلامی چهار ماه ویژه هستند که در آن‌ها جنگ و خونریزی ممنوع است. این ماه‌ها عبارت‌اند از رجب، ذی‌القعده، ذی‌الحجه و محرم. در این بازه‌ها، امنیت و آرامش اجتماعی به اوج خود می‌رسد.

1.2 فلسفه حرمت ماه‌های حرام

هدف از تعیین ماه‌های حرام، ایجاد فضایی برای صلح، بازسازی اجتماعی و فراهم کردن بستر عبادت و حج است. این ماه‌ها فرصتی برای بازگشت به آرامش و دوری از خشونت فراهم می‌کنند

.

1.3 احترام متقابل در ماه‌های حرام

احترام به ماه‌های حرام یک قرارداد نانوشته اجتماعی و دینی است. اگر طرف مقابل این حرمت را شکست، مقابله به مثل مشروع می‌شود

.

1.4 آتش‌بس شرعی و اثرات اجتماعی آن

ماه‌های حرام همچون آتش‌بس دائمی در جامعه عمل می‌کنند و از بروز جنگ‌های بی‌دلیل جلوگیری می‌کنند. این آتش‌بس، تضمین‌کننده امنیت عمومی است

.

فصل دوم: قانون مقابله به مثل؛ مرز عدالت و انتقام

2.1 چیستی مقابله به مثل

مقابله به مثل به معنای پاسخ دادن به تجاوز، دقیقاً به همان اندازه و شکل است که مورد حمله قرار گرفته‌ایم

.

2.2 ریشه‌های قرآنی قصاص

قرآن کریم در آیه ۱۹۴ سوره بقره، مقابله به مثل را نه‌تنها مشروع، بلکه لازمه حفظ عزت و امنیت جامعه می‌داند

.

2.3 قصاص؛ حد و مرزها

قصاص در اسلام به معنای اجرای عدالت است، نه انتقام کور. هرگونه زیاده‌روی در مقابله ممنوع است و باید دقیقاً به اندازه تعدی باشد

.

2.4 تفاوت با آموزه‌های دیگر ادیان

در حالی که انجیل مسیحیان به صبر و چشم‌پوشی مطلق توصیه می‌کند، قرآن مقابله به مثل را در شرایط خاص مجاز می‌داند تا ظلم ریشه نگیرد

.

فصل سوم: شأن نزول؛ روایتی از تاریخ اسلام

3.1 ماجرای صلح حدیبیه

پس از صلح حدیبیه، مسلمانان قرار بود برای عمره وارد مکه شوند. مشرکان قصد داشتند با سوءاستفاده از ماه حرام، مسلمانان را غافلگیر کنند

.

3.2 نگرانی مسلمانان از نقض عهد

مسلمانان بیم داشتند که عهدشکنی مشرکان، به جنگی ناخواسته در ماه حرام منجر شود و حرمت این ماه شکسته شود

.

3.3 نزول آیه و افشای نقشه دشمن

آیه ۱۹۴ سوره بقره نازل شد تا به مسلمانان اجازه دهد در صورت حمله دشمن، مقابله کنند و نقشه مشرکان را نقش بر آب سازند

.

3.4 درس‌های تاریخی

این رویداد نشان داد که اسلام، بن‌بست و انفعال را نمی‌پذیرد و در برابر ظلم، راهکار فعالانه ارائه می‌دهد

.

فصل چهارم: مبانی اخلاقی و اجتماعی مقابله به مثل

4.1 عدالت در برخورد با متجاوز

اسلام بر رعایت عدالت حتی در هنگام مقابله با ستمگر تأکید دارد. نباید بیش از اندازه پاسخ داد

.

4.2 حفظ حرمت‌ها در شرایط بحران

احترام به حرمت‌ها تا زمانی معتبر است که طرف مقابل نیز آن را رعایت کند. در غیر این صورت، حفظ جان و دین مقدم است

.

4.3 مقابله به مثل؛ راهی برای بازدارندگی

قانون مقابله به مثل، عامل بازدارنده‌ای در برابر تجاوز و ظلم است و امنیت اجتماعی را تضمین می‌کند

.

4.4 نقش تقوا در اجرای عدالت

خداوند تأکید می‌کند که مقابله به مثل باید با رعایت تقوا و پرهیز از زیاده‌روی انجام شود تا عدالت برقرار بماند

.

فصل پنجم: آموزه‌های اجتماعی و کاربردی آیه

5.1 احترام متقابل؛ پایه همزیستی

احترام به قوانین و حرمت‌ها، اساس همزیستی مسالمت‌آمیز در جامعه است

.

5.2 مقابله قانونی با متجاوز

در صورت نقض حرمت‌ها، پاسخ قانونی و متناسب، حق هر فرد و جامعه است

.

5.3 پرهیز از ظلم‌پذیری

اسلام ظلم‌پذیری را مردود می‌داند و مسلمانان را به دفاع از حقوق خود فرا می‌خواند

.

5.4 نقش خداوند در حمایت از پارسایان

خداوند وعده داده است که با پارسایان و اهل تقوا همراه است و آنان را یاری می‌کند

.

فصل ششم: تحلیل تطبیقی و پیام‌های جهانی

6.1 مقایسه با فرهنگ‌های دیگر

در بسیاری از فرهنگ‌ها، اصل مقابله به مثل وجود دارد، اما اسلام با تعیین حد و مرز، از انتقام‌جویی جلوگیری می‌کند

.

6.2 پیام جهانی آیه

آیه ۱۹۴ سوره بقره، پیام‌آور عدالت، بازدارندگی و حفظ حرمت‌ها در سطح جهانی است

.

6.3 اهمیت قانون‌پذیری

پایبندی به قانون و رعایت حدود، ضامن بقای جامعه و پیشگیری از هرج‌ومرج است

.

6.4 نقش ماه‌های حرام در تمدن اسلامی

ماه‌های حرام، ستون‌های صلح و امنیت در تمدن اسلامی‌اند و نقش مهمی در شکل‌گیری فرهنگ دینی دارند

.

فصل هفتم: همبستگی اجتماعی و پایداری ارزش‌ها

7.1 ایجاد همبستگی

احترام به ماه‌های حرام و قانون مقابله به مثل، همبستگی اجتماعی را تقویت می‌کند و مانع تفرقه می‌شود

.

7.2 تقویت اعتماد عمومی

اجرای عدالت و مقابله به مثل عادلانه، اعتماد مردم به نظام اجتماعی و دینی را افزایش می‌دهد

.

7.3 پایداری ارزش‌های اخلاقی

پایبندی به حرمت‌ها و مقابله با متجاوز، ارزش‌های اخلاقی را در جامعه تثبیت می‌کند

.

7.4 نقش آموزش در نهادینه‌سازی قانون

آموزش صحیح مفاهیم دینی و قانونی، ضامن اجرای درست قانون مقابله به مثل است و از افراط و تفریط جلوگیری می‌کند

.

پرسش‌های دقیق و ناب از متن

1. چرا اسلام مقابله به مثل را در ماه‌های حرام مجاز دانسته است؟
   پاسخ: چون حفظ جان و دین مسلمانان از احترام ماه‌های حرام مهم‌تر است و اگر دشمن حرمت را شکست، مسلمانان نیز حق دفاع دارند

• .
• چه تفاوتی میان قانون مقابله به مثل در اسلام و آموزه‌های انجیل وجود دارد؟
  پاسخ: اسلام مقابله به مثل را در شرایط خاص مجاز می‌داند و ظلم‌پذیری را رد می‌کند، اما انجیل به صبر و چشم‌پوشی مطلق توصیه می‌کند
• .
• نقش تقوا در اجرای مقابله به مثل چیست؟
  پاسخ: تقوا سبب می‌شود که مقابله به مثل از حد تجاوز نکند و عدالت رعایت شود
• .
• ماه‌های حرام چه تأثیری بر امنیت اجتماعی دارند؟
  پاسخ: ماه‌های حرام با ایجاد آتش‌بس شرعی، امنیت و آرامش اجتماعی را تضمین می‌کنند و فرصت بازسازی جامعه را فراهم می‌آورند

1. .

تحلیل علمی و جذاب متن

این آیه با نگاهی واقع‌بینانه به شرایط اجتماعی و نظامی، اصل مقابله به مثل را به عنوان یک راهکار منطقی و بازدارنده معرفی می‌کند. اسلام ضمن تأکید بر حرمت ماه‌های حرام، حفظ جان و دین را بر هر چیز مقدم می‌داند و با تعیین مرزهای دقیق، عدالت را در جامعه نهادینه می‌کند. این رویکرد، نه‌تنها از ظلم‌پذیری و انفعال جلوگیری می‌کند، بلکه با ایجاد تعادل میان صلح و دفاع، ساختار اجتماعی را از فروپاشی نجات می‌دهد. در عین حال، با تأکید بر تقوا و پرهیز از زیاده‌روی، اخلاق و معنویت را نیز در بطن قانون‌گذاری حفظ می‌کند.

بیست کلیدواژه اصلی متن

ماه‌های حرام, مقابله به مثل, قصاص, عدالت, تقوا, حرمت, صلح, امنیت اجتماعی, عهدشکنی, دفاع مشروع, ظلم‌پذیری, بازدارندگی, آموزه‌های دینی, قانون‌پذیری, همبستگی اجتماعی, ارزش‌های اخلاقی, آموزش دینی, تمدن اسلامی, آتش‌بس شرعی, حمایت الهی

نتیجه ناب و عالی پنج‌سطری

آیه ۱۹۴ سوره بقره با تأکید بر حرمت ماه‌های حرام، اصل مقابله به مثل را در شرایط خاص مشروع می‌داند تا امنیت و عزت جامعه اسلامی حفظ شود. این آیه با تعیین مرزهای دقیق برای دفاع مشروع، از افراط و تفریط جلوگیری می‌کند و عدالت را نهادینه می‌سازد. اسلام با رد ظلم‌پذیری، راهکار فعالانه‌ای برای مقابله با متجاوز ارائه می‌دهد. تأکید بر تقوا و رعایت حدود الهی، اخلاق و معنویت را در بطن قانون‌گذاری قرار می‌دهد. این رویکرد، همبستگی اجتماعی و پایداری ارزش‌های انسانی را تضمین می‌کند.

ده نکته ناب و کاربردی اجتماعی

احترام به قوانین و حرمت‌ها، ضامن امنیت و آرامش اجتماعی است.

مقابله به مثل باید دقیقاً به اندازه تعدی باشد و از زیاده‌روی پرهیز شود.

دفاع مشروع، حق هر جامعه‌ای در برابر تجاوز است.

تقوا و پرهیزکاری، شرط اساسی اجرای عدالت در مقابله به مثل است.

آموزش صحیح مفاهیم دینی، مانع سوءاستفاده از قوانین می‌شود.

همبستگی اجتماعی با رعایت حرمت‌ها و قوانین تقویت می‌شود.

قانون مقابله به مثل، عامل بازدارنده‌ای در برابر تجاوز و ظلم است.

ماه‌های حرام، فرصت بازسازی اجتماعی و معنوی را فراهم می‌آورند.

حمایت الهی، نصیب پارسایان و اهل تقواست.

فرهنگ قانون‌پذیری، ضامن پایداری جامعه و جلوگیری از هرج‌ومرج است.