وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ ۱
بحث روایی لفظ لِتُکَبِّرُوا
دو روایت پیرامون بحث « وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ »۲ خدمت شما عرض میکنیم که مرحوم صاحب کنزالدقائق آورده از محاسن برقی فرمودند که البته روایت مرعوفه می باشد منتهی در تسامح در ادله سنن در این باب راه دارد پس خیلی در سند آن بحث نمی کنیم .
روایت اول پیرامون معنای لِتُکَبِّرُوا
فرموده اند در محاسن برقی :«عن بعض أصحابنا ، رفعه: فی قول اللّه وَ لِتُکَبِّرُوا اَللّٰهَ عَلىٰ مٰا هَدٰاکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ، قال: التّکبیر، التّعظیم للّه و الهدایه الولایه. »۳ «لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ» همان تکبیر گفتن و تعظیم حضرت باری تعالی است و جمله «الهدایه الولایه» هدایت از جانب امیر المومنین را بیان می کند.
روایت دوم پیرامون معنای لِتُکَبِّرُوا
مجددا روایتی ازمحاسن برقی داریم که مرفوعه می باشد :«عن بعض أصحابنا ، رفعه: فی قول اللّه وَ لِتُکَبِّرُوا اَللّٰهَ عَلىٰ مٰا هَدٰاکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ، قال: التّکبیر، التّعظیم للّه و الهدایه الولایه. » توضیحی که برای روایت قبلی فرموده اند برای همین روایت نیز فرموده است .
روایت سوم پیرامون معنای لِتُکَبِّرُوا
روایت سومی از محسان برقی میاورند که در آیه «لِتُکَبِّرُوا اَللّٰهَ عَلىٰ مٰا هَدٰاکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»۴ کلمه شکر را فقط در این روایت بیان کرده که فرمود:«قَالَ اَلشُّکْرُ اَلْمَعْرِفَهُ »۵ یعنی «وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ أی لَعَلَّکُمْ تعرفون»منظور این است .
روایت چهارم پیرامون معنای لِتُکَبِّرُوا
روایتی را من لا یحضر الفقیه بیان فرموده است که آن را فرموده اند شنیده شده است از حضرت رضا علیه السلام که فرمودند:«إِنَّمَا جُعِلَ یَوْمُ اَلْفِطْرِ اَلْعِیدَ … إِنَّمَا جُعِلَ اَلتَّکْبِیرُ فِیهَا أَکْثَرَ مِنْهُ فِی غَیْرِهَا مِنَ اَلصَّلاَهِ لِأَنَّ اَلتَّکْبِیرَ إِنَّمَا هُوَ تَعْظِیمٌ لِلَّهِ وَ تَمْجِیدٌ عَلَى مَا هَدَى وَ عَافَى »۶ یعنی تکبیر را در نماز عید فطر بیشتر از نماز های دیگر قرار دادیم به خاطر اینکه تکبیر تعظیم خداوند و تمجید بر آن چیزی است که خداوند هدایت می کند و می بخشد که شاهد می اورند:«کَمَا قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ لِتُکَبِّرُوا اَللّٰهَ عَلىٰ مٰا هَدٰاکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»
مقدمه تفسیر لفظ سَأَلَکَ
آیه بعدی را خداوند متعال می فرماید:«وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی» ۷ ببینید در تعبیرات قرآن آنچه که در مرتکزات ذهنی ما وجود دارد یک دعا داریم که همان سوال قرانی است ،یعنی دعایی که در مرکتزات ذهنی ما وجود دارد که مثلا میگوییم دعا کنید خداوند شفا دهد ،دعا کنید خداوند خانه دهد و دعا کنید بخت خوب نصیب جوان ها شود و… این موارد همان سوال عربی و قرانی است .
معنای لفظ سَأَلَکَ
اما دعای به معنای عربی ،به معنای خواهان شدن ،به معنای خواستار خدا شدن و خواهان شدن می باشد لذا جمله «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی»۸ سوال است ،یعنی وقتی بندگان خدا از خود خداوند تبارک و تعالی سوال کنند «إِذا سَأَلَکَ» که کلمه «سَأَلَکَ» مربوط به پیامبر می باشد ؛ از تو ای پیامبر سوال کردند «عِبادِی» یعنی بندگان خود من که یاء متکلم وحده دلالت بر توحید دارد .
ارتباط سوال و دعا
فرمود:«فَإِنِّی»سوال کردند از تو اما درواقع از من که«فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»۹ ،درواقع میخواهد بحث سوال را به دعا ارتباط دهد .
تفاوت سوال و دعا در زبان عربی
دعای به معنای عربی مراتبی دارد که قبل از آن معرف میخواهد اما سوال اینطور نیست لذا سوال اگر به معنای حقیقی کلمه محسوب کنیم غیر خدا را هم شامل می شود یعنی شما از هر کسی می توانید چیزی بخواهید لذا اینجا فرمود:«سَأَلَکَ» یعنی از پیامبر یا از شما و از هم دیگر می توانیم سوال کنیم
بررسی معنای لفظ سائل
سوال همان سائل شدن است ؛ گدایی و چیز خواستن می باشد لذا شخصی میتواند کافر باشد اما از خداوند چیزی بخواهد و حتی میتواند منافق باشد اما از خداوند چیزی بخواهد یعنی شرایطی در اینکه سائل ، سائل شود نیست کما اینکه در جامعه امروزی نگاه میکنیم که بعضی از گداها کثیف هستند ؛ انسان خوب و تمیز هم جزء انها وجود دارد .
عمومیت سائل شدن
لذا سائل شدن نزد حضرت حق تعالی همه میتوانند باشند و هیچ شکلی ندارد اعم از با واسطه یا بی واسطه ، چه اینکه در خانه اهل بیت بروید و آنها را واسطه قرار دهید از خداوند چیزی بخواهید بنابراین هیچ شرایطی ندارد.
داعی الله بودن امام زمان (عج)
اما داعی شدن به این راحتی نیست ، یکی از صفات خاصه حضرت بقیه الله الاعظم (عج) داعی الله بودن ایشان است لذا «السلام علیک یا داعی الله و ربانی آیاته»
وعده اجابت داعی توسط خداوند
فرمود:«أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»۱۰ اینکه اجابت می شود وعده داعی شدن بر کسی که داعی شد ،خداوند اجابت را وعده می دهد و می فرماید :«إِذا دَعانِ» یعنی «إِذا دَعانِی »که نون آن مکسور و کسره دلالت بر یاء محذوف می کند .
دعوت و ثبوت همیشگی ایمان داعی
در بحث جمله«فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی»۱۱ یعنی اینکه دعوت آنها بر ایمان و طاعت از باری تعالی همیشگی است و جمله «وَ لْیُؤْمِنُوا بِی»۱۲ این دعوت کردن و توجه آنها به من ثبوت دارد و اثبات شده و به گونه ای نیست که چون گیر افتادن مانند فرعون که داشت غرق می شد بگوید یا رب که فایده ندارد بلکه ایمان آنها واقعی بوده .
مومن بودن فرد داعی
البته مومن بوده اند چون « لْیُؤْمِنُوا»باب افعال است یعنی آنها ایمان ساز هستند و هر جایی می روند مردم را به سمت خدا دعوت می کنند و «یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداهِ وَ الْعَشِیِّ »۱۳ آنها این توصیفات را دارند.
اجابت خداوند بر درخواست داعی
وقتی که آنها از خداوند چیزی بخواهند خداوند آنها را اجابت میکند لذا می فرماید:«کما اجیبهم اذا دعونی لمهماتهم » ۱۴یعنی وقتی آنها مسائل مهم خود را از من بخواهند من هم آنها را اجابت میکنم .
ثمره داعی الله شدن
جمله «لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ»بلکه آنها به هدایت واقعی برسند یعنی این باعث می شود که آنها به هدایت واقعی و وصال حق اصابت کنند «و هو اصابه الحق» و آنها رسیدن به حق که حق خود خداوند است .
بحث عرفانی آیات
این آیه به دنبال آیات قبل که بحث عرفانی در آن بود و آن را متذکر شدیم خصوصا آیه :«فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» ۱۵ بعد وارد ظرف صیام شدند که «شهر رمضان»۱۶ و خصوصیاتی که برای شهر رمضان توصیف فرموده اند و آن نزول و انزال قرآن در این ماه مبارک بوده و خصوصیاتی که بر خود قرآن در این آیه توصیف فرموده اند.
معنای تحت الفظی آیه
تا رسیدند به «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی »۱۷ یعنی آنها کسانی هستند که «فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی»به دنبال اجابت من بوده اند و «لْیُؤْمِنُوا بِی »به دنبال ایمان سازی مردم بوده اند یعنی ثبات قدم داشته اند ، استمرار در ایمان داشته اند و به گونه ای نبوده که آنها متزلزل شوند و «لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» به دنبال این بوده اند که آنها برسند به آن چیزی که حق تعالی میخواست یعنی رشد و هدایت پیدا کنند .؛ این معنای تحت الفظی ایه بود که گفته شد .
مقدمه بحث عرفانی آیه وجوب صوم
اما آنچه که مسلم است موارد و مسائل بحث عرفانی را بیان می کرده اند که به دنبال آن آیات قبلی این مطالب را بیان کرده اند و آنچه که مسلم در روایات بیان شده این است که ماه مبارک رمضان را هر کسی صیام بدارد اجر خود خدا است .
پاداش و اجرت صائم واقعی
اینکه کلمه «أُنْزِلَ»را به صورت مجهول فرموده به همین جهت است یعنی مجهول بودن آن بدین دلیل است که بفرماید من خودم می شوم اجرت و جزای کسی که صائم واقعی باشد که این مطالب را در مسائل علم عرفان ان را بیشتر می شود ملاحظه و بیان کرد .
تأیید عقلانی بحث عرفانی آیه
تمام معمولات هم تعیین کننده این مطلب هستند یعنی آنچه که صغری و کبری چیده می شود بر این مطلب که نتیجه قرار بگیرد صحیح است چون هم تایید عقلی و هم تایید نقلی بر آن قرار دارد و هم عقلا و بنای عقلا آن را قبول دارند که هر کسی عاشقانه و از روی طیب نفس ،با همه وجود و شش دانگ وجود واقعی خود به سمت و سوی خداوند دست بلند کند و عبادت کند آنوقت بهترین را در واقع دنبال کرده است .
ارتباط تطوع و عبادی
تطوع نیز به همین معنا است ،اینکه اطاعه در بحث تطوع و تفعل برده این مطلب واضح می شود و آنچه که سرآمد همه ی این ها قرار خواهد گرفت این است که او جزء«عِبادِی» قرار می گیرد یعنی بندگان خاص خداوند .
معنای حقیقی لفظ عِبادِی
اینکه تعبیر کنیم و بگوییم همه بندگان خداوند هستند ،بنده بودن در لسان ما به معنای مخلوق بودن می باشد اما عبودیت در لسان قرآن به معنای بنده ی خاص بودن است لذا فرمود:«فَادْخُلِی فِی عِبادِی ،وَ ادْخُلِی جَنَّتِی»۱۸ اینجا هم فرموده :«عِبادِی»که این خیلی مهم است .
تفاوت عباد و مخلوق
یعنی وقتی بنده ی واقعی خداوند شدید آن هم بنده خاص حضرت حق وگرنه از این باب که بگوییم کافران هم بنده ی خداوند هستند اینطور نیست بلکه این بنده خدا یعنی مخلوق خدا لذا از باب مخلوقیت همه چیز مخلوق هستند.
تسبیح همه موجودات
مانند این سنگ ها و گچ ها و میز و صندلی ها و همگی لسان تسبیح دارند چون فرمود :« یُسَبِّحُ لِلَّـهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ»۱۹ یعنی همه ی اینها تسبیح حضرت حق را دارند حتی اگر جمادات باشند و هر چه که در این عالم موجود است .
معنای فارسی مخلوقات
چند آیه در قرآن این تعبیر وجود دارد که همه آنچه در این زمین وجود دارد و در نظر ما پیدا می باشد تسبیح خداوند را می کنند پس آن که ما میگوییم به زبان فارسی و لسان عجمی مراد ما این است که مخلوقات خداوند هستند اما آنکه قرآن می فرماید:«عِبادِی»که یاء متکلم را به عنوان مضاف الیه عباد قرار داده است ،معنای خاصی به ان می دهد .
توضیح معنای خاص عباد
معنای خاص دادن آن هم طبق آنچه در آیات قبل گفته شده است آنهایی که عبادت عاشقانه دارند و از طیب نفس و از وجود واقعی همه گونه ای خودشان عبادت می کنند و سر به سجده خداوند می گذارند .
بندگی واقعی عباد
بنابراین نه از باب اینکه بهشت بخواهند یا از جهنم بترسند و از باب اینکه امر و اجبار بر آنها باشد و نه از باب اینکه تحریک و تهییج شوند و رجحانی برای آنها ایجاد شود که کاری را انجام دهند بلکه از باب اینکه بنده واقعی خداوند هستند همه چیز آنها برای خداوند است .
اطاعت اوامر خداوند و ایمان سازی
فرمود:«فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی» یعنی آنها اوامر من را در اطاعت کردن ،همگی انجام می دهند و همچنین «وَ لْیُؤْمِنُوا بِی» ایمان آنها به من قرار گرفت آن هم ایمان خاص نه اینکه خودشان بلکه هر کسی که در راستای زندگی خودشان بود را کشاندن به سمت خداوند تبارک و تعالی .
معنای حقیقی رشد
در ادامه می فرماید:«لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» یعنی بر اینکه آنها هدایت پیدا کنند و رشد پیدا کنند ،به جایی برسند که بهترین جا می باشد و هدایت واقعی نصیب آنها شود ؛ هدایت به معنای خاص و هدایتی که خداوند دست شخص را بگیرد و به مقصد برساند «وصول و ایصال به مطلوب» .
ارتباط هدایت خاصه و ایمان سازی
آیه :«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ»۲۰ را اگر به یاد داشته باشید توضیح‌مفصل دادیم که هدایت خاصه خداوند در ذیل این آیه است که هدایت یعنی دست بنده را گرفتن از طریق خداوند تبارک و تعالی و به مقصد رساندن ،یعنی دستش را بگیرید و کنار خودش بگذارید چون بهترین و بالاترین مقام انسان « عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ»۲۱ است یعنی نزد خدا و قرب حضرت حق قرار گرفتن است .
مثال برای رشد و هدایت خاصه
لذا خود خداوند دستت را بگیرد و ببرد مثل اینکه صاحبخانه سر خیابان بیاید و دست شما را بگیرد و ببرد خانه تا یکی به شما آدرس دهد یا به دنبال شما بیاید ، صاحب خانه که بیاید چند خصوصیت دارد ؟ راه را اشتباه نمی رود و پشت در هم گیر نمی کند چون خودش در خانه را باز میکند و شما را به داخل می برد و وقتی هم برد کسی دیگر را اگر بیاورد تا در خانه می آورد اما شما را داخل خانه می برد و مینشاند و از شما پذیرایی هم می کند که این خیلی مهم است .
خصوصیات هدایت واقعی
این خصوصیاتی که در این بحث قرار دارد که اگر کسی هدایت واقعی پیدا کند و ترقی و تکامل پیدا کند رشد پیدا کرده و رشید شده به طوری که بتواند آنچه که ما هو الحق می باشد از طرف او برای خداوند تبارک و تعالی ان شاءالله درک بفرماید .
منابع
۱_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۲_ سوره بقره آیه ۱۸۵
۳_ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب ج ۲ ص ۲۴۹
۴_ سوره بقره آیه ۱۸۵
۵_ المحاسن ج ۱ ص ۱۴۹
۶_ من لا یحضره الفقیه ج ۱ ص ۵۲۲
۷_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۸_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۹_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۱۰_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۱۱_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۱۲_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۱۳_ سوره انعام آیه ۵۲
۱۴_ شرح اصول کافی مازندرانی ج ۱۲ ص ۶۱۱
۱۵_ سوره بقره آیه ۱۸۴
۱۶_ سوره بقره آیه ۱۸۵
۱۷_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۱۸_ سوره فجر آیات ۲۹ و ۳۰
۱۹_ سوره جمعه آیه ۱
۲۰_ سوره حمد آیه ۲۰
۲۱_ سوره قمر آیه ۵۵
