إِنَّما یَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (169) وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَیْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ (170) وَ مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلاَّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ (171)
فقط شما را به بدى و زشتى فرمان مىدهد، و اینکه جاهلانه امورى را [به عنوان حلال و حرام] به خدا نسبت دهید. (169) و هنگامى که به آنان [که آلوده به شرک و کفرند] گویند: از آنچه خدا نازل کرده پیروى کنید، پاسخ دهند: نه، بلکه از آیینى که پدرانمان را بر آن یافتیم، پیروى مىکنیم. آیا هر چند پدرانشان چیزى نمىفهمیدند و راه نمىیافتهاند [باز کورکورانه از آنان پیروى خواهند کرد؟!] (170) داستان [دعوت کننده] کافران [به ایمان]، مانند کسى است که به حیوانى [براى رهاندنش از خطر] بانگ مىزند، ولى آن حیوان جز آوا و صدا [آن هم آوا و صدایى که مفهومش را درک نمىکند] نمىشنود. [کافران، در حقیقت] کر و لال و کورند به همین سبب [درباره حقایق] اندیشه نمىکنند. (171)
تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه 171
تصویر حالات کافران با مثالی جالب و سرزنشِ بی توجهی کافران به خردورزی و ابزار شناخت
إِنَّما یَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (169) وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَیْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ (170) وَ مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلاَّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ (171)
فقط شما را به بدى و زشتى فرمان مىدهد، و اینکه جاهلانه امورى را [به عنوان حلال و حرام] به خدا نسبت دهید. (169) و هنگامى که به آنان [که آلوده به شرک و کفرند] گویند: از آنچه خدا نازل کرده پیروى کنید، پاسخ دهند: نه، بلکه از آیینى که پدرانمان را بر آن یافتیم، پیروى مىکنیم. آیا هر چند پدرانشان چیزى نمىفهمیدند و راه نمىیافتهاند [باز کورکورانه از آنان پیروى خواهند کرد؟!] (170) داستان [دعوت کننده] کافران [به ایمان]، مانند کسى است که به حیوانى [براى رهاندنش از خطر] بانگ مىزند، ولى آن حیوان جز آوا و صدا [آن هم آوا و صدایى که مفهومش را درک نمىکند] نمىشنود. [کافران، در حقیقت] کر و لال و کورند به همین سبب [درباره حقایق] اندیشه نمىکنند. (171)
در قسمت آیه قبل ذیل عبارت «وَ لا یَهْتَدُونَ» ۲ نکتهای که بسیار قابل توجه بوده و اکثر مردم از آن اعراض دارند بحث صاحب الزمان (عج) میباشد که این لایهتدون یعنی به دنبال هدایت و صاحب الزمان(عج)نیستند امیرالمومنین میفرماید «اللّهُمَّ بَلى لا تَخْلو الأرضُ مِنْ قائِمٍ للّهِ بِحُجَجِهِ إمّا ظاهِرا مَشْهُورا أو خائفا مَستورا» ۳
لزوم وجود قائم برای دنیا
یعنی بله این چنین است که سرزمین عالم از وجود فرد قائم برای خدا خالی نمیشود و برای آن دلیل و برهانی وجود دارد خواه آنکه فرد آشکار و مشهور باشد یا مستور باشد و کسی او را نشناسد بنابراین باید بدانیم دنیا صاحب دارد و باید به دنبال او باشیم!
آثار وجود حجت در دنیا
مسلما عالم بدون حجت نیست در روایت داریم «لَوْ خَلَتِ اَلْأَرْضُ طَرْفَهَ عَیْنٍ مِنْ حُجَّهٍ لَسَاخَتْ بِأَهْلِهَا» ۴ یعنی اگر دنیا و عالم از حجت خدا خالی شود عالم اهل خود را فرو میبرد پس بدنبال هدایت بودن را باید اهمیت بدهیم تا جز لایهتدون قرار نگیریم.
ارتباط چوپان و حیوانات
میفرماید :«وَمَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا» ۵ مثال برای کفار و کسانی دنبال هدایت نیستند و تعقل نمی کنند این است که مانند چوپان هستند هرچه چوپانها بگویند حیوانات به آنها واکنش نشان میدهند اما آنها نه میتوانند معنای حرف او را بفهمند و نه میتوانند حرف بزنند و جواب او را بدهند و نه میتوانند ببینند مسلما آنها حرفی میزنند این «وَمَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ» «یَنْعِقُ» یعنی کسی که به دنبال گوسفندان های و هوی میکند!
تشابه کفار به حیوانات
این حیوانی که مخاطب این چوپان است صدا را در معنای خودش درک میکند البته واکنش دارد البته این مثالی که حضرت حق زده باید گفت کفار بدترند چون حرکتی نمیکنند اما حیوانات واکنش دارند درواقع مثل اینکه با این آدمها تکلم میکنند مثل آنها حیوانات بوده و الفاظ را درک نمیکنند، حرفی نمیزنند و چیزی نمیبینند.
ارتباط کفر و حیوانات
لذا در جمله «وَمَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا» ۶کفروا یعنی کفر به معنای حقیقی کلمه یعنی به معنای پوشش و پوشاندن مانند کسی که ینعق دنبال حیوانات هی میکند و صدا میزند «بِمَا لَا یَسْمَعُ» به چیزی که آنها نمیشنوند «إِلَّا دُعَاءً وَنِدَاءً» مگر صدایی که حرکت کردن را نشان میدهد.
واکنش کفار به پیامبران
آنها صدا را میشنوند لذا «إِلَّا دُعَاءً وَنِدَاءً» یعنی آنها واکنشی نشان میدهند اما به معنای فهم حرف آنها نیست لذا میفرماید :«صُمٌّ» یعنی اینها ناشنوا هستند «بُکْمٌ» لال هستند و «عُمْیٌ» نابینا هستند برخی اوقات چیزهایی وجود دارند که ما نمیبینیم صداها، پیامبر و کتب آسمانی آمدند که ما نمیشنویم البته شاید لال نیز باشیم چون اگر شنیده بودیم به صدا درمیآمدیم.
تشابه حروف ندا و دعا
اگر انسان یک چیزی را بگوید یا بشنود مسلما آن را میبیند یک چیزی را دیده که او حرف میزند اما کفار و کافران حقیقی آنها نه میشنوند و نه میگویند و نه میبیند لذا میفرماید :«إِلَّا دُعَاءً وَنِدَاءً» فقط صدایی را میشوند ندا و دعا با یکدیگر هم معنا هستند چون ندا به معنای دعوت است.
چوپان بودن انبیا
یا که از حروف ندا میباشد به معنای ادعوا که قبلا بحث آن را داشتیم فقط یک صدایی آمده که برگردید و بروید یعنی پیامبران و اولیای خدا بر سر امت واقع میشوند و کتب آسمانی میآورند کسانی که از ناس و مردم کافر هستند مثل آنها مثل حیوانات است و پیامبران برای آنها حکم چوپان دارند.
توبیخ انسانهای کافر
در دنباله آیه کلمه «لایعقلون» را داشتیم در آیه قبلی که افراد از آبا و اجداد خود تعریف کرده و به دنبال آیین آنها بودند اینجا خداوند انسانها را توبیخ میکند «وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا ۗ أَوَلَوْ کَانَ آبَاؤُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ شَیْئًا» ۵ به دنبال این بحث میفرماید «صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لَا یَعْقِلُونَ» ۶
تعلیل صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ
هیچگاه فکر خود را به کار نمیبرند این چیزی که در این عالم وجود دارند و پیامبران و اولیا کتابهایی را آوردند و خدا را معرفی میکنند به چه علت آنها عکس العمل ندارند؟ چون آنها تعقل ندارند یعنی درواقع تعلیل میباشد، تعلیل صمیت «صُمٌّ» و لال بودن«بُکْمٌ» و نابینا بودن «عُمْیٌ» چون آنها فکر ندارند.
وجه تمثیل کفاربه حیوانات
وجه تمثیل کافران با گوسفندان در این است که آنها با صدای چوپان به دنبال آنها تعقل ندارند لذا گوسفندان را هدایت میکنند برخی از کفار با اینکه باید در مسیر خود بمانند از مسیر صحیح خود بازنگردند مجددا به کفر، بت پرستی و الحادی که داشتند برمیگردند.
مراتب سماع و تفکر
لذا میفرماید :«کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لَا یَسْمَعُ» به دنبال سماع یک تفکری وجود دارد یعنی باید بعد از خوردن یک صدا به گوشها درکی نیز وجود داشته باشد «إِلَّا دُعَاءً وَنِدَاءً ۚ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لَا یَعْقِلُونَ» آنها هیچ گونه فکر و تعقلی درباره آنچه که به آنها رسیده ؛اعم از جهت آنچه که رسیده ، از جهت رساننده و چه از جهت مرسل واقعی ،هیچ کدام را تفکر نمیکنند و تعقل ندارند.
بشارت در کلام امام هفتم
قبلا «آبَاؤُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ شَیْئًا» ۷ داشتیم یعنی ذرهای بر آن تعقل نمیکنند در اینجا نیز داریم «فَهُمْ لَا یَعْقِلُونَ» آنها هیچگونه تفکر و تعقلی نمیکنند در اینجا روایتی را داریم «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى بَشَّرَ أَهْلَ الْعَقْلِ وَ الْفَهْمِ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ «فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ» ۸
پیروی از قول احسن
بشارت بر کدام افراد؟ کسانی که گوش میدهند یعنی به قولی که وجود دارند گوش فرامیدهند اما به دنبال احسن آن میروند یعنی بهترین آن را دنبال میکنند نظرات بهتر و احسن (افعل و تفضیل هستند) که یعنی خوبترین را دنبال میکنند و از بهترینها تبعیت کرده و به دنبال آن میروند.
لزوم تعقل در انجام کارها
تا جایی که میفرماید :«و ذم الذین لایعقلون» کسانی که فکر نمیکنند را مذمت کرده ما نیز همینگونه هستیم و برخی اوقات کارها را بدون تفکر انجام میدهیم و حسرت میخوریم ابتدا باید تفکر کرد که عاقبت این کار چگونه میشود سپس کار را انجام دهیم اینکه کاری را انجام دهیم سپس به تفکر اقدام کنیم به حسرت و ناراحتی ختم خواهد شد.
قرآن در کلام موسی بن جعفر
به دنبال کلام موسی بن جعفر این آیه را آورده «وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ» ۹ و آیه «وَمَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لَا یَسْمَعُ إِلَّا دُعَاءً» ۱۰ را ذکر کرده و تحلیل نمودهاند.
