و کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، اهل بهشتاند و در آن جاودانهاند. (۸۲) و [یاد کنید] زمانى که از بنىاسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکى کنید، و با مردم با خوش زبانى سخن گویید، و نماز را بر پا دارید، و زکات بپردازید، سپس همه شما جز اندکى [از پیمان خدا] روى گردانیدید؛ و شما [به طور عادت] روى گردان هستید. (۸۳)
و کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، اهل بهشتاند و در آن جاودانهاند. (۸۲) و [یاد کنید] زمانى که از بنىاسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکى کنید، و با مردم با خوش زبانى سخن گویید، و نماز را بر پا دارید، و زکات بپردازید، سپس همه شما جز اندکى [از پیمان خدا] روى گردانیدید؛ و شما [به طور عادت] روى گردان هستید. (۸۳)
در ذیل آیه ۸۳ از سوره بقره که هشت جمله و مورد را در این آیه بیان فرموده بودند که اولین آن‌ها توحید عبادتی است که برای عبادت خداوند تبارک و تعالی شریکی قرار ندهیم و مفاد کلمه لااله الاالله از این آیه استنباط می‌شود که دلالت التزامی و اقتضای بر جمیع مراتب توحید را در کلیه مسائل اعتقادی‌اش دارد. بعد جمله« وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» (۲) گفته شده که به دنبال اعتقاد به خدا آمده و مراتب و چگونگی احسان به والدین را در دو جلسه گذشته مفصل عرض کردیم.
معنای آیه ۲۴ سوره اسرا
آیات سوره اسرا را توضیح دادیم که جمله آخر آن باقی ماند که فرمود قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیرا (۳) یعنی در برابر خداوند از وی درخواست کن که به والدین تو رحم کند که الان در تکلف تو قرار دارند و تو از آن‌ها نگه‌داری می‌کنی.
توصیه به توحید در سوره نسا
در آیات شریفه سوره نسا می‌فرماید که اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً (۴) یعنی بندگی خدا را بکنید و ذره‌ای (کلمه شیئا بیانگر هیچ چیز است) یا هیچ چی چیزی را برای او شریک قرار ندهید (اعم از شرک جلی و خفی).
عبادت خداوند و احسان به والدین
و بالوالدین احسانا (۵) بلافاصله بعد از اعتقاد به خدا این جمله را می‌فرماید و توصیه به احسان به والدین می‌کند یعنی همه جا به آن‌ها احسان کنید چرا که از باء الصاق برای بیان آن استفاده شده که بارها تذکر دادیم و بازهم تکرار می‌کنیم که برای بیان احسان به والدین هم از کلمه باء الصاق و هم کلمه احسان که باب افعال است و معنای تعدیه دارد، استفاده می‌شود.
نحوه نیکی به والدین
معنای آیه شریفه این است که خودتان با دست خودتان به‌صورت مباشرتی به والدین خود احسان کنید. آن چیزی که می‌خواهید در حق والدین خود انجام دهید را خودتان انجام بدهید. اگر قصد کمک مالی به آن‌ها را دارید خودتان این کار را انجام دهید، به کارت بانکی آن‌ها واریز نکنید حتما خودتان تقدیم کنید تا آن‌ها لذت ببرند و چنانچه قصد دارید برای آن‌ها، میوه، غذا یا گوشت خریداری کنید، خودتان آن‌ها ببرید و آن‌ها را ارسال نکنید، اگر دیگران ببرند، ممکن است مشکلی رخ دهد.
داستان تربیتی درباره نیکی به مادر
در قدیم پدرم یک قصه‌ای تعریف کرد و گفت که یک بنده خدایی زمانی که غذا می‌پختند ابتدا غذا را به مادر خود تقدیم می‌کرد، به همسر خود می‌گفت که این غذا را به مادرم بده و همسر او می‌رفت و بعد از گذشتن چند دقیقه بازمی‌گشت و می‌گفت که مادرت غذا را قبول نکرده! روزی از روزها مادر گلایه می‌کند و می‌گوید که تو چرا با خودت نمی‌گویی من مادر دارم؟ بوی قابلمه غذای شما همیشه به آسمان می‌رسد اما من باید اینجا گرسنه باشم؟ پسر در جواب می‌گوید که مادر من هر روز برای تو غذا می‌فرستم وی پاسخ می‌دهد که کدام غذا را می‌فرستی، کسی برای من غذایی نمی‌آورد، وی قبول کرده و مادر خود را در منصه امتحان می‌گذارد.
اصلاح یا غذا دادن به مادر؟
زمانی که همسرش با غذا روانه خانه مادر می‌شود به اصطلاح زاغ سیاه او را چوب می‌زند و او را تعقیب می‌کند. وی زمانی که به خانه رسید غذا را در طاقچه گذاشت و به مادر گفت که بیا تو را اصلاح کنم و مادر در جواب می‌گوید که من پیرم و نیازی به اینکار نیست اما عروس همچنان اصرار می‌کند. بعد از جواب رد مادر عروس با ظرف غذا قصد بازگشت می‌کند که در ایوان همسر خود را می‌بیند. شوهرش می‌گوید که تو وظیفه داشتی به مادرم غذا برسانی اما به او می‌گویی که می‌خواهم تو را اصلاح کنم؟!
چگونگی کسب رضایت والدین
اینکه قرآن می‌گوید «بالوالدین احسانا» نکات زیادی دارد. زمانی که قصد کمک مالی به والدینت را داری پول را به کارت بانکی آن‌ها واریز نکن چرا که ممکن است خواهرت یا برادرت از آن استفاده کنند؛ ممکن است به محض واریز دیگران آن را خرج کنند لذا پول نقد را به وی تسلیم کن و طبق «بالوالدین احسانا» خودت به والدینت نیکی کن ، این کار نیک را خودت در حق والدینت انجام بده تا هم خودت و هم آن‌ها لذت ببرند.
نیکی به والدین در سیره بزرگان
من یک استادی داشتم که صبح روزهای جمعه به مزار پدرش مادرش می‌رفت و برای آن‌ها فاتحه می‌خواند و برای آن‌ها خیرات می‌داد ، خیرات را به دست خودتان انجام دهید، اگر خواستید خیرات یا نذر نیازی برای آن‌ها انجام دهید حتما خودتان این کار را بکنید پس اگر می‌خواهید نمازی برایشان بخوانید، خودتان این کار را انجام دهید و یا اگر روزهای می‌خواهید خودتان روزه بگیرید این موارد اهمیت زیادی دارند.
تاکید خداوند در باب نیکی به والدین
در عبارت «بالوالدین احسانا» هم کلمه احسان هم باء الصاق هر دو این را به ما می‌فهمانند که خودتان این کار را انجام دهید و الا می‌گوید بیا تو را اصلاح کنم(اشاره به داستان قبلی). این موضوع تا حدی اهمیت دارد که خداوند تبارک و تعالی در قرآن به آن تاکید داشته است و با ظرافت این کلام را بیان فرموده و هر جا درباره این مسئله گفته از باء الصاق و احسان، هر دو استفاده کرده است.
آثار عاق والدین از نظر پیامبر
در حدیث نبوی از رسول اکرم (ص) داریم که فرمود:«کُنْ بَارّاً وَ اِقْتَصِرْ عَلَى اَلْجَنَّهِ وَ إِنْ کُنْتَ عَاقّاً فَظّاً فَاقْتَصِرْ عَلَى اَلنَّارِ.» (۶) می‌فرماید که نیکوکار باش و خودت را بهشتی کن (خودت را منحصر به بهشت کن) ، اما اگر که عاق والدینت شدی در حالی‌که خشونت و خشم در برخوردهایت نشان دادی بدان که در آتش منحصر خواهی شد.
عاقوالدین فوت شده
روایت دیگری از پیامبر اکرم (ص) داریم که فرمود اِیّاکُمْ وَعُقُوقَ الْوالِدَیْنِ، فَاِنَّ رِیحَ الْجَنَّهِ تُوجَدُ مِنْ مَسیرَهِ اَلْفَ عَامٍ وَ لاَ یَجِدُهَا عَاقٌّ وَ لاَ قَاطِعُ رَحِمٍ (۷) برحذر بدارید خودتان را از اینکه عاق والدین شوید تفاوتی هم ندارد ممکن است والدین شما فوت کرده باشند اما عملکرد شما به گونه‌ای باشد که عاق شوید، کاری کرده‌اید که به والدین شما ناسزا می‌گویند و به ممکن است به روح آن‌ها نیز ناسزا روا دارند؛ این‌ها باعث می‌شوند که شما عاق شوید پس مواظب باشید.
دلیل عدم استشمام بوی بهشت
«فَاِنَّ رِیحَ الْجَنَّهِ» پس به درستی که اثر عقوق والدین را باید دقت کنید چون می‌فرماید بوی بهشت« تُوجَدُ مِنْ مَسیرَهِ اَلْفَ عَامٍ»، یعنی به مشام شما می‌رسد بعد در اثر این عاق والدین شدن از مسیری که هزار سال طول می‌کشد تا به شما برسد.
آثار قطع رحم و عدم نیکی به والدین
«وَ لاَ یَجِدُهَا عَاقٌّ وَ لاَ قَاطِعُ رَحِمٍ» بوی بهشت از مسیر دوری می‌آید اما کسی که عاق والدین باشد نمی‌تواند آن را استشمام کند و کسی که قاطع رحم باشد نیز نمی تواند بوی آن را احساس نماید(حتی از بوی بهشت هم سهمی ندارد) درحالی‌که گفته می‌شود بوی بهشت از هزار سال از نطر فاصله زمانی که سال نوری حساب بکنیم هم می‌رسد؛ در این بوی قوی دارد اما کسی که عاق والدین باشد یا قطع رحم کند نمی‌تواند آن را احساس کند لذا بوی بهشت گسترش بالایی دارد اما به عاق والدین و قاطع رحم نخواهد رسید.
عاق والدین و عدم رؤیت پیامبر
باز روایتی دیگر از پیامبر داریم «کُلُّ المُسلِمینَ یَرونی یَومَ القِیامَهِ اِلّا عاقُ الوالِدَینِ» (۸) می فرماید که همه مسلمین، کلمه کل از ادات عموم بوده و کلمه المسلمین نیز از کلمات عموم است جمع محلای به الف و لام، تاکیدا هر دو را آورده یعنی هیچ مسلمی نیست که روز قیامت پیامبر را نبیند« کل المسلمین »یعنی همه مسلمانان در روز قیامت من پیامبر را می‌بینند الا عاق الوالدین. عاق الوالدین پیامبر را رویت نمی‌کند؛ البته حدیث باز دنباله دارد این حدیث هم در جامع السعادات جلد دوم ص دویست و سوم حدیث پنجاه و چهارم همان آدرس قبلی بیان شده است.
حدیث قدسی درباره عاق والدین
باز در قدسیاتی که از خداوند جل و علی رسیده این موضوع بیان شده که فرمودند:« بعزتی و جلالی و ارتفاع مکانی! لو أن العاق لوالدیه یعمل باعمال الأنبیاء جمیعا لم أقبلها منه» (۹) خداوند می‌فرماید که قسم به عزتم، قسم به جلالم( به قدرت بی انتهای من قسم) به مقام بالای من« وارتفاع مکانی» و به بزرگی و بالایی مکانی که من در آن هستم،« لو أن العاق لوالدیه» اگر بر فرض محال، ببینید کلمه لو آورده یعنی این چنین چیزی وجود ندارد یعنی عاق والدین موفق نمی‌شود که اینگونه عمل کنید« یعمل باعمال الأنبیاء جمیعا لم أقبلها منه »اگر این‌ها همه اعمال انبیا را بیاورند با کلمه جمیعا تاکید کرده یعنی همه اعمال را، من یک ذره از آن را هم قبول نمی‌کنم!
اهتمام روحانیت به نیکی به والدین
اعمال کسانی که عاق والدین شده‌اند مورد قبول حضرت حق واقع نمی‌شود و متاسفانه فی زماننا هذا اکثر مردم و ماهم که در لباس روحانیت هستیم، از این مسئله مستثنی نیستیم که معمولا طلبکار والدین خود هستیم یعنی خودمان را طلبکار می‌دانیم و اگر آن‌ها حرفی بزنیم به آن‌ها می‌گوییم که شما برای ما چکار کردید؟ این موردی که گفتم تا حالا چندین بار شنیده شده، مواظب باشیم که خودمان مرتکب آن نشویم. شما فرض کنید که یک ساعت حمل مادر را هم نمی‌توانیم جبران کنیم.
مشکلات پدران در خانواده
دو روز قبل عرض کردم که بعضی اوقات پدر به جهت اینکه بتواند اولاد و خانواده اش را در رفاه قرار دهد، خودش به راضی بودن از اوضاع، تظاهر می‌کند درحالی‌که مشکلات بر وی چیره شده‌اند. بعضی از مردان هستند که حفظ ظاهر می‌کنند ولی در باطن خون دل می‌خورند، با خون دل زندگی خود را اداره می‌کنند خصوصا که در این زمان مشکلات شدیدتر هستند.
عاق والدین و عدم قبول اعمال
شما پدر هستید دقت کنید که چگونه تلاش می‌کنید که زندگی خود را اداره کنید و به خودتان سختی می‌دهید تا بتوانید درآمدی داشته باشید و خانواده خود را اداره کرده و معاش زندگی خود را تامین نمایید. حال اگر کسی واقعا عاق والدین شد و مورد عقوق والدین خود قرار گرفت این را بداند که هیچ چیزی از اعمالی که انجام می‌دهد، مورد قبول خدا نیست.
عاق والدین و رد عبادات
باز در یک روایتی فرمودند که این مورد جزو روایات اسرائیلیات است که به حضرت موسی بیان شده«انه تعالی اوحی الی موسی ان من بر بوالدیه و عقنی کتبته بارا و من بدنی و عق والدیه کتبته عاقا»(۱۰) کسی به پدر ومادر خود نیکی کند اما مرا اطاعت نکند آن فرد نیکوکار محسوب می‌شود ( یعنی می‌گوید که والدین را در اولویت قرار بده) الان که والدین به تو نیاز دارند و تو اصرار به زیارت مستحبی داری، باید پدر و مادر را در اولویت قرار دهی چرا که اگر مرا اطاعت کنی اما به والدین خود نیکی کنی، من تو را بعنوان یک نیکوکار مکتوب می‌کنم اما اگر عاق والدین شدی، اما نماز شب تو ترک نشد فایده‌ای ندارد و من آن را بعنوان عاق مکتوب می‌کنم یعنی اینکه تو معصیت کار هستی و شامل عاق والدین می‌شوی و نافرمانی کردی ، عاق والدین شدن تاثیر بدی دارد.
عبادت خداوند و عدم رضایت پدر
یک رفیقی ما داریم که ایشان به عبادت‌هایش خیلی اهمیت می داد مثلا در جاده تهران که می‌رفتیم اذان شد ده دقیقه تا حرم امام خمینی فاصله داشتیم گفت که باید همینجا در جاده توقف کنیم و نماز اول وقت بخوانیم ، گفتم که نماز اول وقت ظهر ۴۵ دقیقه زمان دارد ولی او قبول نکرد و نسبت به این عبادت‌ها خیلی داغ بود لذا یک روز من از وی سوال کردم که پدرت از تو رضایت دارد؟ ( پدرش در قید حیات است) گفت که از او سوال می‌کنم. بعد از پرسش دیدم که گریه می‌کند علت را جویا شدم گفت که پدرش رضایت نداشته.
تقدم نیکی به والدین در برابر عبادات
باز از رسول اکرم (ص) روایت داریم که فرمودند« بِرُّ اَلْوَالِدَیْنِ أَفْضَلُ من الصلاه والصوم والحج والعمره و الجهاد فی سبیل الله»(۱۱). در این روایت گفته نشده که شما نماز نخوان، روزه نگیر یا جهاد نکن یا به حج نرو، می‌گوید که برّ و نیمی به والدین افضل این موارد این است ، نماز بخوان، روزه بگیر، حج برو و جهاد بکن اما نیکی به والدین هم انجام بده.
آثار نیکی به والدین از دیدگاه پیامبر
یا روایت دیگری نقل شده که «مَنْ أَصْبَحَ مَرْضِیّاً لِأَبَوَیْهِ أَصْبَحَ لَهُ بَابَانِ مَفْتُوحَانِ إِلَى اَلْجَنَّهِ وَ إِنْ کَانَ وَاحِدٌ مِنْهُمَا فَبَابٌ وَاحِدٌ»(۱۲). می‌فرماید هرکسی که عمرش را طی بکند و روز و شبش را بگذراند درحالی‌که رضایت والدین خود را کسب کرده باشد، برای او دو درب وجود دارد که هر دو به سوی بهشت باز هستند اولی باب پدر و دومی باب پدر پس اگر کسی والدین خود را خشنود کرده و رضایت آن‌ها را بدست آورد، درهای بهشت برای او باز می‌شوند.
لزوم اهتمام روحانیت بر نیکی به والدین
لازم است ماهایی که این‌ها را توصیه می‌کنیم بیشتر به آن عمل کنیم ، در جلسات قبلی آیات مربوط به بر به والدین را عرض کردیم، امروز روایاتش را عرض کردیم و در جمع‌بندی همه این‌ها بدانید که قرآن و عترت هردو موکدا و کرارا و مصرّا بر نیکی به والدین برای ما امر کردند.،اگرچه والدین ما مرده باشند یا زنده باشند تفاوتی ندارد ، حال باتوجه به اینکه زنده هستند باید به نحوی نیکی کرد و زمانی که فوت کردند به گونه دیگری نیکی کنیم، هرچیز به حسب زمان خودش باید انجام شود.
اهمیت صله رحم و رسیدگی به ضعفا
اگر والدین شما فوت کرده‌اند اما یک خواهر ضعیف یا یک برادر فقیر دارید، اگر رفتی به آن‌ها رسیدگی و صله رحم کردی خود این صله رحم باعث می‌شود که شما رضایت والدین را بدست بیاورید چون روح آن‌ها متوجه می‌شود چرا که انسان در عالم برزخ شعور دارد و همه چیز را می‌فهمد.
شرط مفتوح شدن باب‌های بهشت
اگر شما به نیت اینکه حتی والدین را راضی کنید هنگامی که زنده هستند یا روح آن‌ها را شاد کنید هنگامی که فوت کرده‌اند، صله ارحام بکنی، مصداق این روایت خواهی بود که فرمود «اصفح له بابان مفتوحان الی الجنه»، دو تا درب برای آن‌ها به سمت بهشت باز خواهد شد.
سیاق مشترک عاق والدین و قاطع رحم
این‌ها نکاتی بودند که در باب عاق والدین و صله رحم بیان شد که البته همه آنچه که درباره عاق والدین گفتیم، صله رحم را هم به دنبال آن توضیح دادیم. برخی اوقات در روایات قاطع رحم هم سیاق با عاق والدین ذکر شده یعنی از لحاظ سیاق کلامی، عاق والدین را با قاطع رحم یکسان فرض کرده و آثار آن‌ها را همینگونه بیان کرده است.
