بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

 الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ (۱۹۴)وَ أَنْفِقُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ (۱۹۵)

 ماهِ حرام، در برابر ماهِ حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شکستند، و در آن با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید.) و تمام حرامها، (قابلِ) قصاص است. و (به طور کلّى) هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدّى کنید! و از خدا بپرهیزید (و زیاده روى ننمایید)! و بدانید خدا با پرهیزکاران است! (۱۹۴)  و در راهِ خدا، انفاق کنید! و (با ترک انفاق،) خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید! و نیکى کنید! که خداوند، نیکوکاران را دوست مى‏دارد. (۱۹۵) 

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۹۶

آیه ۱۹۶ . اشاره‏ به برخى از قوانین و جزئیات حج و عمره ۱

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

 الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ (۱۹۴)وَ أَنْفِقُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ (۱۹۵)

 ماهِ حرام، در برابر ماهِ حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شکستند، و در آن با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید.) و تمام حرامها، (قابلِ) قصاص است. و (به طور کلّى) هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدّى کنید! و از خدا بپرهیزید (و زیاده روى ننمایید)! و بدانید خدا با پرهیزکاران است! (۱۹۴)  و در راهِ خدا، انفاق کنید! و (با ترک انفاق،) خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید! و نیکى کنید! که خداوند، نیکوکاران را دوست مى‏دارد. (۱۹۵)

«وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَهٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَهٍ أَوْ نُسُکٍ» ۱

بحث قتال در قرآن

به لطف و مرحمت حضرت حق تعالی در ۶ آیه گذشته که مربوط به جهاد و قتال بود بحث تشریع آن و چگونگی آن را از نظر شارع مقدس و وجوب آن که مولوی است عرض کردیم که فقط ارشاد به حکم عقل بوده برای تدافع و هیچ تشریع بدوی و جنگ ابتدایی را در این ایات نداشتیم و نداریم.

فضائل مجاهدین در قرآن

فضائل مجاهدین و آنچه که پیرامون مقامات آنها در قرآن بیان شده برای آینده بماند و آیاتی که در ادامه خواهد بود پس پرونده آن را بستیم و یک اشاراتی نیز به روایاتی که ذیل این ایات بود به بیان علامه طباطبایی عرض کردیم تا امروز به آیه ۱۹۶ از سوره بقره رسیدیم.

استطاعت بدنی برای حج

اینکه این آیه به دنبال آیات قبلی آمده و بحث حج را بیان می کند این نکته را خدمتتان اشاره کنم که «وَأَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ» ۲ اینجا یکی از مواردی که در این حکم و مسئله که مسئله حج می باشد هم از لحاظ بدنی و عملی باید انسان فداکاری کند و هم از نظر مالی باید خرج کند.

خرج مال در حج

لذا از سیاق معنوی در یک ردیف قرار می گیرند برای حج باید پول خرج کنیم مالی که به آن اهمیت می دهید «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ» ۳ در این آیات نیز داشتیم «باموالکم و بانفسکم» یعنی با مال و جان که برای افراد سخت خواهد بود بحث حج که بیان می شود.

شئونات مهم حج

ابتدائا عرض کنیم که حج یکی از واجباتی است که انسان باید در همه شئونات ان عملیاتی کار کند و هم از پول و انفاق باید آن را پر کند و نکته حج آن می باشد که انسان تنها واجبی است که مال در او موضوع است یعنی وجوب آن مقید به استطاعت می باشد که البته استطاعت سه بخش است و بخش مهم آن مال می باشد.

استطاعت در حج

اگر به دنبال آن مال امد باید به دنبال گذرنامه و نوبت باشید اگر هر دوی آنها آماده شد میتوانید جسما انجام دهید استطاعت جسمی مالی و گذری مسلما حج می خواهید انجام دهید طبق آیات قرآن مقید و مشروط به استطاعت خواهد بود.

بررسی معنای لله

«وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ» ۴ آنجا فی سبیل الله بود اینجا لله وجود دارد یعنی فقط برای خدا حج را تنها برای خدا انجام دهید آنجا فی سبیل الله اینجا لله مختص به خداوند باید حج انجام دهید «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ» ۵

اهمیت بحث حج

بحث حج گرچه ما توجهی به آن نداریم حاجی شدن برای آنچه که در مسلمانان وجود دارد بسیار مورد توجه است و آثار مهمی در آن دیده می شود چه در انجام و چه در ترک آن تجربتا ما دیدیم که کسانی که واجب الحج بودند و نرفتند اعمال حج را انجام بدهند بیچاره شدند فقر و بدبختی نسل اندر نسل آنها ایجاد می شود اهمیت حج بسیار زیاد بوده و بحث احیا در آن وجود دارد.

احیای روح انسان در حج

به هرحال حج در واجبات یکی از آن اعمالی است که باعث احیای انسان می شود و اگر کسی پولی خرج کرد و به مکه رفت فکر نکند که پول های او تمام می شوند یا مثلا نظرتنگی بکند حج رفتن حج مصطلح در جای خود و حتی زیارت اهل بیت باعث احیای وجود انسان می شود.

وجود روح تازه در اربعین

این اربعین که چندین سال مردم در رفت و آمد هستند واقعا یک روح تازه ای در وجود انسان ایجاد می شود آقای مطهری در این باره بحث قشنگی دارند البته صحبت های ایشان اغلب اجتهادی می باشد سخنرانی ها و کتاب های ایشان اجتهادی هستند در بحث حجاب نیز به یاد دارم آیت الله شبیری زنجانی در بحث نکاح، زمانی که بحث حجاب را آورد از کتاب آقای مطهری می آورد و استدلالات خود را مبتنی بر مرحوم مطهری می کرد.

اجتهادی بودن بحث‌های آقای مطهری

در هر موضوعی که به سخنرانی های ایشان گوش فرادهید واقعا با زبان بسیار رسا اما مبتنی بر اجتهاداتی که از قران و روایات شده بیان می کند به هرحال حج و عمره باعث تجلی روح انسان می شود فکر نکنید که پول خود را از دست دادید حج یکی از آن واجباتی می باشد که موثر در تجلی روحانی روح انسان و خدایی شدن او است.

بحث حج در تعبدیات

لله بودن حج بودن حج بسیار اهمیت دارد یعنی بحث تعبدیات که در واجبات داریم در حج بسیار حضور و بروز دارد که برای خدا و به قصد قربت باشد و قربه الی الله نیز نیست و فقط باید لله باشد «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ» ۶ هرچه می توانید بروید خود بحث هجرت برای انسان، انسان ساز است به هر حال «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ» ۷ فقط برای او باید این کار را انجام دهید اگر برای او غیر او انجام دادید کار خراب خواهد بود مجددا در کلمات حج و واژه عمره بیشتر صحبت خواهیم کرد.

منابع

۱_سوره بقره آیه ۱۹۶

۲_سوره بقره آیه ۱۹۵

۳_سوره آل عمران آیه ۹۲

۴_سوره بقره آیه ۱۹۶

۵_سوره بقره آیه ۱۹۶

۶_سوره بقره آیه ۱۹۶

۷_سوره بقره آیه ۱۹۶

فصل اول: فرمان اتمام؛ کمال در عبادت

این آیه شریفه با فرمانی قاطع و جامع آغاز می‌شود که تمامی زوایای یک عبادت بزرگ را در بر می‌گیرد. «أَتِمُّوا» تنها به معنای انجام دادن نیست، بلکه به معنای به سرانجام رساندن و کامل کردن است.

نیّت خالصانه؛ شرط صحت عبادت

جمله «لِلَّهِ» که بلافاصله پس از فرمان اتمام می‌آید، اساس و بنیان تمامی اعمال حج و عمره را مشخص می‌کند. این عبارت کوتاه، یادآور می‌کند که تنها انگیزه قابل قبول در این سفر معنوی، تقرّب به پیشگاه الهی است، نه انگیزه‌های مادی، اجتماعی یا سیاحتی.

حج و عمره؛ دو عبادت توأمان

ذکر همزمان حج و عمره در کنار یکدیگر، نشان از پیوند ناگسستنی این دو فریضه دارد. این دو، همچون اذان و اقامه، دو عمل مستقل اما مکمّل یکدیگر هستند که با هم معنا و کمال می‌یابند.

فصل دوم: احصار؛ هنگامی که راه بسته می‌شود

تشریع احکام الهی، همیشه با درنظرگیری شرایط و موانع پیش‌روی بندگان همراه است. احصار یا محصور شدن، یکی از این شرایط غیرمنتظره است.

مفهوم احصار در راه خدا

«إحصار» تنها به معنای گیر افتادن در محاصره دشمن نیست، بلکه هر مانع مشروعی—از جمله بیماری، ترس جانی یا موانع امنیتی—که انجام مناسک را غیرممکن کند، مصداق احصار است. این نشان‌دهنده نرمش و واقع‌بینی شریعت اسلام است.

راه حل الهی برای رهایی از احصار

در چنین شرایطی، حکم الهی تخفیف است، نه تعطیلی. فرد محصور می‌بایست «مَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ»؛ یعنی هر مقدار از قربانی که برایش میسّر است را ذبح کند تا از احرام خارج شود. این عمل، نمادی از اجرای فرمان تا حد امکان است.

فصل سوم: هدی؛ نماد بندگی و اخلاص

قربانی یا «هدی»، قلب تپنده بسیاری از احکام حج است و نقش محوری در خروج از احرام و تکمیل مناسک ایفا می‌کند.

انتظار برای رسیدن هدی به محلش

حکم «لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ» تأکیدی بر نظم و ترتیب در اجرای مناسک است. تراشیدن موی سر—که نشانه خروج از حالت احرام است—نباید قبل از ذبح قربانی انجام شود. این انتظار، نماد صبر و дисциплиن بنده در برابر فرمان خداوند است.

قربانی؛ نشانه تسلیم محض

ذبح قربانی، تجلی‌گاه مفهوم تسلیم در برابر اراده الهی است. این عمل، یادآور داستان حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) است و نشان می‌دهد که مؤمن واقعی، حتی عزیزترین دارایی خود را در راه رضای خدا فدا می‌کند.

فصل چهارم: فدیه؛ جبران برای موارد اضطراری

تشریع فدیه یا کفّاره، نشانه دیگری از لطف و رحمت بی‌پایان پروردگار است که برای موارد اضطرار و عذر شرعی در نظر گرفته شده است.

شرایط وجوب فدیه

اگر شخصی به دلیل بیماری یا وجود آزار و اذیت در سر (مانند شپش یا زخم) ناچار شود پیش از موعد مقرر، موی سر خود را بتراشد، مشمول این حکم می‌شود. اینجا نیز قانونِ «الضروریات تبیح المحذورات» حاکم است.

انواع کفّاره؛ تنوع در عبادت

فدیه می‌تواند به سه شکل انجام پذیرد: روزه، صدقه دادن یا ذبح یک قربانی (نسک). این تنوع، امکان جبران را برای افراد با شرایط اقتصادی مختلف فراهم می‌کند و بر کاربردی بودن دین اسلام تأکید می‌ورزد.

فصل پنجم: تمتّع؛ بهره‌گیری از عمره تا حج

حج تمتّع، یکی از انواع حج است که ویژه کسانی است که ساکن مکه نیستند و ترکیبی زیبا از عمره و حج را ارائه می‌دهد.

ویژگی حج تمتّع

در این نوع حج، شخص ابتدا عمره به جا می‌آورد و از احرام خارج می‌شود (از این رو به آن «تمتّع» یا بهره‌گیری می‌گویند) و سپس در روز هشتم ذی‌الحجه برای انجام مناسک حج، مجدداً محرم می‌شود.

حکم قربانی در حج تمتّع

بر هر کس که حج تمتّع به جا می‌آورد، واجب است که قربانی کند («فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ»). این قربانی، نشانه تشکر از نعمت بهره‌گیری از این دو عبادت و کمک به فقراست.

فصل ششم: روزه؛ جایگزین قربانی برای نیازمندان

اسلام برای کسانی که توان مالی ذبح قربانی را ندارند، راه جایگزین و آسانی قرار داده است تا هیچ کس به دلیل فقر، از ادای این فریضه بازنماند.

چگونگی جایگزینی روزه

اگر شخصی توانایی مالی برای قربانی نداشت، می‌بایست سه روز در ایام حج (ترجیحاً روزهای هفتم، هشتم و نهم ذی‌الحجه) و هفت روز پس از بازگشت به وطن خود روزه بگیرد. این ده روز، یک دوره کامل و کافی برای جبران است.

عدالت الهی در تشریع احکام

این حکم، تجلی‌گاه عدالت و رحمت الهی است. خداوند از بندگانش بیش از حد توانایی‌شان تکلیف نمی‌خواهد و برای هر مشکلی، چاره‌ای آسان و قابل دسترس فراهم کرده است.

فصل هفتم: خطاب به غیرساکنان؛ حکمی خاص

آیه شریفه به صراحت بیان می‌کند که احکام ذکرشده مربوط به حج تمتّع، ویژه کسانی است که ساکن مکه و حوالی مسجدالحرام نیستند («لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»).

تفاوت تکلیف ساکنان و غیرساکنان

ساکنان مکه که به کعبه دسترسی آسان دارند، مشمول این احکام خاص نمی‌شوند و تکالیف دیگری برای حج آنان وضع شده است. این تفاوت، نشان از حکمت و تدبیر الهی در تشریع احکام بر اساس شرایط متفاوت افراد دارد.

فصل هشتم: هشدار پایانی؛ تقوا و عذاب شدید

آیه با دو فرمان کلیدی و یک هشدار جدی به پایان می‌رسد که گویی جمع‌بندی تمامی مطالب پیشین است.

پرواپیشگی؛ روح حاکم بر تمام مناسک

فرمان «وَ اتَّقُوا اللَّهَ» در پایان آیه، تأکید می‌کند که روح و اساس تمام این اعمال ظاهری و مناسکdetailed، باید تقوای الهی باشد. بدون تقوا، این اعمال می‌توانند به ظاهری بی‌روح تبدیل شوند.

هشدار به متغیران احکام الهی

جمله پایانی «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ» یک هشدار الهی به کسانی است که ممکن است بخواهند در احکام و شرایع الهی—که از سوی خداوند و پیامبر(ص) تشریع شده دست ببرند یا آن را تغییر دهند. این هشدار، همگان را به بازگشت به سنت اصیل اسلامی فرا می‌خواند.

هشتاد کلیدواژه ناب و کلیدی:

حج, عمره, اتمام, کمال, عبادت, نیّت, خلوص, قربت, الهی, احصار, محصور, مانع, بیماری, ترس, دشمن, تخفیف, قربانی, هدی, ذبح, احرام, تراشیدن مو, محل قربانی, صبر,  تسلیم, فدیه, کفاره, بیماری, اضطرار, روزه, صدقه, نسک, تمتّع, بهره‌گیری, عمره تمتع, قربانی تمتع, توان مالی, نیازمندی, روزه جایگزین, عدالت, رحمت, غیرساکن, ساکن مکه, مسجدالحرام, حکمت, تدبیر, تقوا, پروا, هشدار, عذاب شدید, تشریع, احکام, تغییر, سنت, اسلامی, مناسک, طواف, سعی, عرفات, مشعر, منا, رمی جمرات, احرام, محرمات احرام, تلبیه, تقصیر, موقف, میقات, کعبه, بیت الله الحرام, شعائر الله, ابراهیم(ع), اسماعیل(ع), تسلیم, اخلاص, عرفات, وقوف, رمی, جمره, ذی الحجه, ایام تشریق, عید قربان, مناسک, روح عبادت, ظاهر و باطن

 ۰۲_ ۰۳_ ۰۸_ ۱۴۰۲