بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

 الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ (۱۹۴)وَ أَنْفِقُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ (۱۹۵) وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَریضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَهٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَهٍ أَوْ نُسُکٍ فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَهِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَهٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَهٌ کامِلَهٌ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ (۱۹۶)

 ماهِ حرام، در برابر ماهِ حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شکستند، و در آن با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید.) و تمام حرامها، (قابلِ) قصاص است. و (به طور کلّى) هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدّى کنید! و از خدا بپرهیزید (و زیاده روى ننمایید)! و بدانید خدا با پرهیزکاران است! (۱۹۴)  و در راهِ خدا، انفاق کنید! و (با ترک انفاق،) خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید! و نیکى کنید! که خداوند، نیکوکاران را دوست مى‏دارد. (۱۹۵) و حج و عمره را براى خدا به اتمام برسانید! و اگر محصور شدید، (و مانعى مانند ترس از دشمن یا بیمارى، اجازه نداد که پس از احرام‏بستن، وارد مکه شوید،) آنچه از قربانى فراهم شود (ذبح کنید، و از احرام خارج شوید)! و سرهاى خود را نتراشید، تا قربانى به محلش برسد (و در قربانگاه ذبح شود)! و اگر کسى از شما بیمار بود، و یا ناراحتى در سر داشت، (و ناچار بود سر خود را بتراشد،) باید فدیه و کفّاره‏اى از قبیل روزه یا صدقه یا گوسفندى بدهد! و هنگامى که (از بیمارى و دشمن) در امان بودید، هر کس با ختم عمره، حج را آغاز کند، آنچه از قربانى براى او میسّر است (ذبح کند)! و هر که نیافت، سه روز در ایام حج، و هفت روز هنگامى که باز مى‏گردید، روزه بدارد! این، ده روز کامل است. (البته) این براى کسى است که خانواده او، نزد مسجد الحرام نباشد [اهل مکّه و اطرافِ آن نباشد]. و از خدا بپرهیزید! و بدانید که او، سخت‏کیفر است! (۱۹۶)

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۹۶

آیه ۱۹۶ . اشاره‏ به برخى از قوانین و جزئیات حج و عمره ۳

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

 الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ (۱۹۴)وَ أَنْفِقُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ (۱۹۵) وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَریضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَهٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَهٍ أَوْ نُسُکٍ فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَهِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَهٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَهٌ کامِلَهٌ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ (۱۹۶)

 ماهِ حرام، در برابر ماهِ حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شکستند، و در آن با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید.) و تمام حرامها، (قابلِ) قصاص است. و (به طور کلّى) هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدّى کنید! و از خدا بپرهیزید (و زیاده روى ننمایید)! و بدانید خدا با پرهیزکاران است! (۱۹۴)  و در راهِ خدا، انفاق کنید! و (با ترک انفاق،) خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید! و نیکى کنید! که خداوند، نیکوکاران را دوست مى‏دارد. (۱۹۵) و حج و عمره را براى خدا به اتمام برسانید! و اگر محصور شدید، (و مانعى مانند ترس از دشمن یا بیمارى، اجازه نداد که پس از احرام‏بستن، وارد مکه شوید،) آنچه از قربانى فراهم شود (ذبح کنید، و از احرام خارج شوید)! و سرهاى خود را نتراشید، تا قربانى به محلش برسد (و در قربانگاه ذبح شود)! و اگر کسى از شما بیمار بود، و یا ناراحتى در سر داشت، (و ناچار بود سر خود را بتراشد،) باید فدیه و کفّاره‏اى از قبیل روزه یا صدقه یا گوسفندى بدهد! و هنگامى که (از بیمارى و دشمن) در امان بودید، هر کس با ختم عمره، حج را آغاز کند، آنچه از قربانى براى او میسّر است (ذبح کند)! و هر که نیافت، سه روز در ایام حج، و هفت روز هنگامى که باز مى‏گردید، روزه بدارد! این، ده روز کامل است. (البته) این براى کسى است که خانواده او، نزد مسجد الحرام نباشد [اهل مکّه و اطرافِ آن نباشد]. و از خدا بپرهیزید! و بدانید که او، سخت‏کیفر است! (۱۹۶)

«وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَهٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَهٍ أَوْ نُسُکٍ» ۱

استدلال برواجب بودن حج

در تشریع حج آیه شریفه «وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ‌» ۲ اگر به یاد داشته باشید قبلا گفتیم که چیزهایی که ظهور در وجوب دارند یکی لام نفعیه و دیگری علی ضرریه در این آیه «وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا» ۳ هم لام نفعیه دارد هم علی ضرریه و هر دو بر این دلالت بر این دارند که این عمل واجب است.

دلیل مطلق بودن واژه حج

منتهی این واجب، واجب مطلق نیست واجب مشروط می باشد یعنی شرط دارد اگر کسی استطاعت پیدا کند حج به گردن او خواهد بود منتهی این حج و این کلمه حج در اینجا مطلق است به معنای اینکه آیا تمتع است یا قِران یا افراد شامل همه موارد آنها می شود چون به تناسب موضوع مامور به و کسی که مامور شده تا آن را انجام دهد یعنی مکلفین به تمتع، قران و افراد تقسیم شده که باید به آن دقت گردد.

مشروط بودن رفتن به حج

در آنجا حج به صورت مطلق از جهت این سه مورد اطلاق دارد ولی از جهت اینکه مشروط می باشد مسلما کسی که بر حج استطاعت دارد واجب خواهد بود، فعلیت و تنجز تکلیف بر آن است که مکلف مستطیع باشد و استطاعت نیز شامل بدنی، مالی و باز بودن راه می شود.

حج در زمان حکومت حضرت مهدی(عج)

درباره بحث نوبت در روایات داریم که زمان صاحب الزمان، حج نوبت بندی می گردد تا همه بتوانند استفاده کنند و ازدحام پولداران نشود و دیگران مشکل پیدا کنند چون به هر حال حج محدودیت زمان و مکان دارد یکی از اشکالاتی که در بحث حج داریم و جمعیت تلفات می دهد برخی اوقات به ذهن می خورد که کربلا میلیون میلیون زائر دارد اما کشتار ندارد.

دو خصوصیت در کربلا

دو تا خصوصیت در کربلا و حتی در مشهد وجود دارد که ازدحام منجر به کشت و کشتار نمی شود یکی پذیرایی وسیع مردم یعنی در کربلا در هر گوشه ای از مسیر و راه یا حتی خود حرم پذیرایی کم نیست و همه با اعتقاد آمده اند لذا از این جهت مشکلی نخواهد بود.

نحوه زیارت مردم در کربلا

دوم اینکه درب ها باز هستند اما حرم خیلی مختصر و جای محدود دارد اما اینطور نیست که حتما باید داخل شوند یا استلامه کنند اگر شلوغ باشد مردم در بین الحرمین می مانند و ساعت دیگری مراجعه می کنند اما مکه چون محدودیت زمان برای انجام حج دارد و برای انجام اعمال محدودیت مکان دارند برای مثال زمان طواف باید حتما در مطاف باشند در آنجا ملل زیادی وجود دارد اما در کربلا فقط شیعیان حضور دارند.

زیاد بودن ملل در حج

برخی از این مللی که از آفریقا یا آمریکا می آیند به جمعیت هجمه می آورند و به گونه ای عمل می کنند که اگر اقتدار بر نظارت نباشد نمی توان آنها را کنترل کرد اما طبیعی است که در حج مشکلاتی ایجاد شود. یکی از موارد دیگر اینکه خودنمایی‌هایی که بعضا رخ می دهند خودنمایی مدیران می باشد ما باید دقت کنیم گرچه من توصیه می کنم حج بروید.

خودنمایی مدیران در حج

برخی مدیران خودنمایی کردند که اعمال را انجام دادند و سریعا به قربانی رسیدند و زود مردم آمدند و از لباس احرام در آمدند و در نهایت امتیاز خود قرار دادند تا سال دیگر از آن استفاده کنند. مسلما حج از واجباتی می باشد که مقوم دین به شمار می رود و اگر تزاحمی بین حج و یک واجب دیگر باشد باید حج را انجام داد.

منابع

۱_سوره بقره آیه ۱۹۶

۲_ سوره آل عمران آیه ۹۷

۳_ سوره آل عمران آیه ۹۷

فصل اول: فرمان اتمام؛ کمال در عبادت

این آیه شریفه با فرمانی قاطع و جامع آغاز می‌شود که تمامی زوایای یک عبادت بزرگ را در بر می‌گیرد. «أَتِمُّوا» تنها به معنای انجام دادن نیست، بلکه به معنای به سرانجام رساندن و کامل کردن است.

نیّت خالصانه؛ شرط صحت عبادت

جمله «لِلَّهِ» که بلافاصله پس از فرمان اتمام می‌آید، اساس و بنیان تمامی اعمال حج و عمره را مشخص می‌کند. این عبارت کوتاه، یادآور می‌کند که تنها انگیزه قابل قبول در این سفر معنوی، تقرّب به پیشگاه الهی است، نه انگیزه‌های مادی، اجتماعی یا سیاحتی.

حج و عمره؛ دو عبادت توأمان

ذکر همزمان حج و عمره در کنار یکدیگر، نشان از پیوند ناگسستنی این دو فریضه دارد. این دو، همچون اذان و اقامه، دو عمل مستقل اما مکمّل یکدیگر هستند که با هم معنا و کمال می‌یابند.

فصل دوم: احصار؛ هنگامی که راه بسته می‌شود

تشریع احکام الهی، همیشه با درنظرگیری شرایط و موانع پیش‌روی بندگان همراه است. احصار یا محصور شدن، یکی از این شرایط غیرمنتظره است.

مفهوم احصار در راه خدا

«إحصار» تنها به معنای گیر افتادن در محاصره دشمن نیست، بلکه هر مانع مشروعی—از جمله بیماری، ترس جانی یا موانع امنیتی—که انجام مناسک را غیرممکن کند، مصداق احصار است. این نشان‌دهنده نرمش و واقع‌بینی شریعت اسلام است.

راه حل الهی برای رهایی از احصار

در چنین شرایطی، حکم الهی تخفیف است، نه تعطیلی. فرد محصور می‌بایست «مَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ»؛ یعنی هر مقدار از قربانی که برایش میسّر است را ذبح کند تا از احرام خارج شود. این عمل، نمادی از اجرای فرمان تا حد امکان است.

فصل سوم: هدی؛ نماد بندگی و اخلاص

قربانی یا «هدی»، قلب تپنده بسیاری از احکام حج است و نقش محوری در خروج از احرام و تکمیل مناسک ایفا می‌کند.

انتظار برای رسیدن هدی به محلش

حکم «لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ» تأکیدی بر نظم و ترتیب در اجرای مناسک است. تراشیدن موی سر—که نشانه خروج از حالت احرام است—نباید قبل از ذبح قربانی انجام شود. این انتظار، نماد صبر و дисциплиن بنده در برابر فرمان خداوند است.

قربانی؛ نشانه تسلیم محض

ذبح قربانی، تجلی‌گاه مفهوم تسلیم در برابر اراده الهی است. این عمل، یادآور داستان حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) است و نشان می‌دهد که مؤمن واقعی، حتی عزیزترین دارایی خود را در راه رضای خدا فدا می‌کند.

فصل چهارم: فدیه؛ جبران برای موارد اضطراری

تشریع فدیه یا کفّاره، نشانه دیگری از لطف و رحمت بی‌پایان پروردگار است که برای موارد اضطرار و عذر شرعی در نظر گرفته شده است.

شرایط وجوب فدیه

اگر شخصی به دلیل بیماری یا وجود آزار و اذیت در سر (مانند شپش یا زخم) ناچار شود پیش از موعد مقرر، موی سر خود را بتراشد، مشمول این حکم می‌شود. اینجا نیز قانونِ «الضروریات تبیح المحذورات» حاکم است.

انواع کفّاره؛ تنوع در عبادت

فدیه می‌تواند به سه شکل انجام پذیرد: روزه، صدقه دادن یا ذبح یک قربانی (نسک). این تنوع، امکان جبران را برای افراد با شرایط اقتصادی مختلف فراهم می‌کند و بر کاربردی بودن دین اسلام تأکید می‌ورزد.

فصل پنجم: تمتّع؛ بهره‌گیری از عمره تا حج

حج تمتّع، یکی از انواع حج است که ویژه کسانی است که ساکن مکه نیستند و ترکیبی زیبا از عمره و حج را ارائه می‌دهد.

ویژگی حج تمتّع

در این نوع حج، شخص ابتدا عمره به جا می‌آورد و از احرام خارج می‌شود (از این رو به آن «تمتّع» یا بهره‌گیری می‌گویند) و سپس در روز هشتم ذی‌الحجه برای انجام مناسک حج، مجدداً محرم می‌شود.

حکم قربانی در حج تمتّع

بر هر کس که حج تمتّع به جا می‌آورد، واجب است که قربانی کند («فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ»). این قربانی، نشانه تشکر از نعمت بهره‌گیری از این دو عبادت و کمک به فقراست.

فصل ششم: روزه؛ جایگزین قربانی برای نیازمندان

اسلام برای کسانی که توان مالی ذبح قربانی را ندارند، راه جایگزین و آسانی قرار داده است تا هیچ کس به دلیل فقر، از ادای این فریضه بازنماند.

چگونگی جایگزینی روزه

اگر شخصی توانایی مالی برای قربانی نداشت، می‌بایست سه روز در ایام حج (ترجیحاً روزهای هفتم، هشتم و نهم ذی‌الحجه) و هفت روز پس از بازگشت به وطن خود روزه بگیرد. این ده روز، یک دوره کامل و کافی برای جبران است.

عدالت الهی در تشریع احکام

این حکم، تجلی‌گاه عدالت و رحمت الهی است. خداوند از بندگانش بیش از حد توانایی‌شان تکلیف نمی‌خواهد و برای هر مشکلی، چاره‌ای آسان و قابل دسترس فراهم کرده است.

فصل هفتم: خطاب به غیرساکنان؛ حکمی خاص

آیه شریفه به صراحت بیان می‌کند که احکام ذکرشده مربوط به حج تمتّع، ویژه کسانی است که ساکن مکه و حوالی مسجدالحرام نیستند («لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»).

تفاوت تکلیف ساکنان و غیرساکنان

ساکنان مکه که به کعبه دسترسی آسان دارند، مشمول این احکام خاص نمی‌شوند و تکالیف دیگری برای حج آنان وضع شده است. این تفاوت، نشان از حکمت و تدبیر الهی در تشریع احکام بر اساس شرایط متفاوت افراد دارد.

فصل هشتم: هشدار پایانی؛ تقوا و عذاب شدید

آیه با دو فرمان کلیدی و یک هشدار جدی به پایان می‌رسد که گویی جمع‌بندی تمامی مطالب پیشین است.

پرواپیشگی؛ روح حاکم بر تمام مناسک

فرمان «وَ اتَّقُوا اللَّهَ» در پایان آیه، تأکید می‌کند که روح و اساس تمام این اعمال ظاهری و مناسکdetailed، باید تقوای الهی باشد. بدون تقوا، این اعمال می‌توانند به ظاهری بی‌روح تبدیل شوند.

هشدار به متغیران احکام الهی

جمله پایانی «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ» یک هشدار الهی به کسانی است که ممکن است بخواهند در احکام و شرایع الهی—که از سوی خداوند و پیامبر(ص) تشریع شده دست ببرند یا آن را تغییر دهند. این هشدار، همگان را به بازگشت به سنت اصیل اسلامی فرا می‌خواند.

هشتاد کلیدواژه ناب و کلیدی:

حج, عمره, اتمام, کمال, عبادت, نیّت, خلوص, قربت, الهی, احصار, محصور, مانع, بیماری, ترس, دشمن, تخفیف, قربانی, هدی, ذبح, احرام, تراشیدن مو, محل قربانی, صبر,  تسلیم, فدیه, کفاره, بیماری, اضطرار, روزه, صدقه, نسک, تمتّع, بهره‌گیری, عمره تمتع, قربانی تمتع, توان مالی, نیازمندی, روزه جایگزین, عدالت, رحمت, غیرساکن, ساکن مکه, مسجدالحرام, حکمت, تدبیر, تقوا, پروا, هشدار, عذاب شدید, تشریع, احکام, تغییر, سنت, اسلامی, مناسک, طواف, سعی, عرفات, مشعر, منا, رمی جمرات, احرام, محرمات احرام, تلبیه, تقصیر, موقف, میقات, کعبه, بیت الله الحرام, شعائر الله, ابراهیم(ع), اسماعیل(ع), تسلیم, اخلاص, عرفات, وقوف, رمی, جمره, ذی الحجه, ایام تشریق, عید قربان, مناسک, روح عبادت, ظاهر و باطن