بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

 وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجیبُوا لی‏ وَ لْیُؤْمِنُوا بی‏ لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ (۱۸۶) أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلى‏ نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَى اللَّیْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ (۱۸۷) وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَریقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (188)

و چون بندگان من از تو درباره من بپرسند (بگو که) من حتما (به همه) نزدیکم، دعاى دعاکننده را هنگامى که مرا بخواند اجابت مى‏کنم، پس دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند، شاید که راه یابند.  ۱۸۷ براى شما در شب روزه همبستر شدن با زنانتان حلال شد، آنها لباسند براى شما و شما لباسید براى آنها (هر یک زینت دیگرى هستید و پوشاننده عیوب و حافظ از گناه او). خداوند مى‏دانست که شما (درباره حرمت آمیزش در شب روزه) به خود خیانت مى‏کردید، پس بر شما عطف توجه کرد و از شما درگذشت، پس اکنون (مى‏توانید) با آنها همبستر شوید و آنچه را خدا براى شما (درباره این عمل) مقرر داشته (از ثواب و عفّت از حرام و اولاد صالح) طلب کنید، و (در شب‏هاى روزه رواست که) بخورید و بیاشامید تا وقتى که رشته سپید صبح از رشته سیاه (شب) براى شما روشن گردد، سپس روزه را تا شب به اتمام رسانید. و با زنان در حالى که در مسجدها معتکفید همبستر نشوید. اینها مرزهاى (حلال و حرام) خداوند است، نزدیک آنها نروید (تخلف نکنید). این گونه خداوند آیات خود را براى مردم روشن مى‏سازد، شاید بپرهیزند. و اموال یکدیگر را به باطل (و ناحق) در میان خود نخورید! و براى خوردن بخشى از اموال مردم به گناه، (قسمتى از) آن را (به عنوان رشوه) به قضات ندهید، در حالى که مى‏دانید (این کار، گناه است)! (188)

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  187

آیه ۱۸۷ . بیان مقررات شب‏هاى رمضان و هشدار به رعایت قوانین الهى‏ 

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

 وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجیبُوا لی‏ وَ لْیُؤْمِنُوا بی‏ لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ (۱۸۶) أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلى‏ نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَى اللَّیْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ (۱۸۷) وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَریقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (188)

و چون بندگان من از تو درباره من بپرسند (بگو که) من حتما (به همه) نزدیکم، دعاى دعاکننده را هنگامى که مرا بخواند اجابت مى‏کنم، پس دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند، شاید که راه یابند.  ۱۸۷ براى شما در شب روزه همبستر شدن با زنانتان حلال شد، آنها لباسند براى شما و شما لباسید براى آنها (هر یک زینت دیگرى هستید و پوشاننده عیوب و حافظ از گناه او). خداوند مى‏دانست که شما (درباره حرمت آمیزش در شب روزه) به خود خیانت مى‏کردید، پس بر شما عطف توجه کرد و از شما درگذشت، پس اکنون (مى‏توانید) با آنها همبستر شوید و آنچه را خدا براى شما (درباره این عمل) مقرر داشته (از ثواب و عفّت از حرام و اولاد صالح) طلب کنید، و (در شب‏هاى روزه رواست که) بخورید و بیاشامید تا وقتى که رشته سپید صبح از رشته سیاه (شب) براى شما روشن گردد، سپس روزه را تا شب به اتمام رسانید. و با زنان در حالى که در مسجدها معتکفید همبستر نشوید. اینها مرزهاى (حلال و حرام) خداوند است، نزدیک آنها نروید (تخلف نکنید). این گونه خداوند آیات خود را براى مردم روشن مى‏سازد، شاید بپرهیزند. و اموال یکدیگر را به باطل (و ناحق) در میان خود نخورید! و براى خوردن بخشى از اموال مردم به گناه، (قسمتى از) آن را (به عنوان رشوه) به قضات ندهید، در حالى که مى‏دانید (این کار، گناه است)! (188)

وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ۱

بحث حلال در برابر حرمت

محتوای مطالب آیه ۱۸۷ سوره مبارکه بقره بحث «أُحِلَّ»۲ و حلالیت در برابر حرمت بود که بیان شد «لَیْلَهَ الصِّیامِ»هر زمانی که کسی بخواهد روزه بگیرد «لَیْلَهَ الصِّیامِ» برای او وجود دارد «الرَّفَثُ» مراد جماع می‌باشد «إِلى‏ نِسائِکُمْ»، نه فقط همسران دائمی کلا حلیله‌هایی که هرکسی دارد.

معاشرت زناشویی در رمضان

مراد از نساء که اینجا فرمود اولا این خصوصیتی در کلمه نساء ندارد چون هم زنان دائم و هم کنیزک‌ها را شامل می‌شود و ما ملکت را دربرمی‌گیرد و از طرفی به شوهران نیز اشاره دارد و زنان را نیز شامل می‌گردد چون قصد دارند با شوهران خود معاشرت داشته باشند لذا خصوصیت ندارد مگر اینکه مطلق زناشویی را برای زن و مرد بیان می‌کند.

نکته‌ای درباره لباس

بحث لباس و نکته‌ای که درباره لباس در این آیه وجود دارد و لازم است به آن دقت کنیم علاوه بر پوشاندن عیوب و حسن‌ها باعث تشخص و زینت هرکسی می‌شود اکنون در لباس روحانیت، فرد تشخص، زیبایی و وقار خود را دارد ما لباس همسران خود هستیم و زنان نیز لباس ما هستند پس خصوصیت این می‌باشد که ما زینت یکدیگر باشیم یعنی زیبایی و زینت برای یکدیگر ایجاد نماییم.

زینت و لباس همسران

اینجا درباره لباس مطلق فرموده و درباره لباس خاصی سخن نگفته و می‌گوید زن و شوهر برای هم لباس بوده و یک دیگر را زینت می‌بخشند «عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتَانُونَ» ۲ خدا می‌دانست و آگاه بود که شب هنگام با زنان جماع داشتید خصوصا در زمانی که روزه نبودید پس خدا فرمود «فَتَابَ عَلَیْکُمْ» از شما قبول کرد و توبه شما را می‌پذیرد.

عدم خصوصیت در ملاعبه

جمله«وَعَفَا عَنْکُمْ» یعنی از اکنون آن را از شما برداشت که شما یک ماه به سختی و مکافات یکدیگر را ترک نکنید لذا لازم نیست این کار را کنید «فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ»پس با زنان معاشرت داشته باشید و منظور اینجا جماع است چون اگر زن و شوهر با یکدیگر ملاعبه کنند، خصوصیتی ندارد لذا برای صائم نیز اگر به خروج منی یا دخول نیانجامد اشکالی ندارد.

حکم ملاعبه در روزه

البته یک بحث وجود دارد که زنان در ملاعبه احتمالا ارضا شوند آیا ارضا بدون دخول موجب جنابت می‌شود؟ آنچه که ما در اطلاق و عمومات ما دقت کنیم کمتر دست پیدا میکنیم که اگر زن بدون ارضا و بدون دخول و بدون آب منی مرد او جنب شده و حتما باید غسل کند مگر اینکه بگوییم محض احتیاط می‌باشد.

احتیاط در غسل

اگر زن واقعا ارضا شود جای احتیاط دارد که کارهایی که بر جنب حرام شده مرتکب نشود تا غسل آن احتیاط را انجام دهد از طرفی با آن غسل نماز نخواند و حتما وضو بگیرد و نماز بخواند از دو طرف احتیاط آن را رعایت کند لذا «وَعَفَا عَنْکُمْ ۖ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ» ۳

الفاظ وجوب در ظهور

به دنبال این باشید که آنچه را که خداوند برای شما قرار داده و به نفع شما باشد را دنبال کنید نفع شما در آن چیزی است که خدا برای شما «کَتَبَ اللَّهُ» فرض و واجب کرد مسلما یکی از الفاظی که ظهور در وجوب دارد کلمه کتب می‌باشد کلمه کتب و کتابت یکی از چیزهایی بودند که ظهور در وجوب داشتند ۱۱ تا چیز داریم که ۵ مورد از آن‌ها مواد الفاظ و دارای ظهور در وجوب هستند.

مواد و الفاظ وجوب

این ۵ مورد عبارت‌اند از: فَرَضَ ، وَجَبَ ، لَزِمَ ، کَتَبَ و اَمَرَ ،  این ۵ مورد مواد و الفاظی هستند که مادتا دلالت بر ظهور در وجوب دارند ظهور غیر از دلالت است و آن هیئاتی که ظهور در وجوب دارند مانند امر حاضر، امر باللام و علیک به معنای الزم از اسما افعال این‌ها نیز ظهور در وجوب دارد. و همچنین علی ضرریه و لام نفعیه هم ظهور در وجوب دارند . 

سود بندگان در تکلیف دینی

جمله خبریه در مقام انشا ظهور در وجوب دارد یکی از چیزهایی که مسلم ظهور در وجوب دارد، بحث کتب می‌باشد لذا «مَا کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ» ۵ یعنی آنچه که خداوند به شما واجب کرد و سود شما در همان قرار دارد چون کلمه لکم آورد.

اکل و شرب در رمضان

در جمله «وَکُلُوا وَاشْرَبُوا»چرا بحث اکل و شرب در این آیه آورد؟ چون اکل و شرب در ماه مبارک رمضان مانند زمان کنونی نبوده بعد از خواب یک ذره اکل و شرب نداشته اگر کسی می‌خوابید حق خوردن نداشته اما تا قبل از مجوز خوردن داشتند این تخفیف شد لذا «وَکُلُوا وَاشْرَبُوا»به مناسبت این بحث در آیه آمد.

شأن نزول آیه

آشامیدن و خوردن برای انسان‌ها صعوبت داشته یعنی آن بحث هم وجود دارد که یکی از اصحاب پیامبر در شب خندق بدون غذا خوردن به خواب می‌رود و پس از بیداری نمی‌تواند غذا بخورد و فردای آن روز در میدان جنگ غش می‌کند پیامبر بر بالین او می‌آید و آیه در آنجا نازل شده و شان نزول شکل می‌گیرد.

تخفیف در غذا خوردن

لذا تخفیف می‌دهد که بعد از خواب تا اذان صبح خوردن و آشامیدن بلامانع می‌باشد لذا می‌فرماید :«حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ» ۶ یعنی تا فجر صادق و بلکه فجر کاذب اگر بود خوردن و آشامیدن اشکالی ندارد اما فجر صادق بود که آن سفیدی گسترده و تاریکی بالای آن که حد شب را نشان می‌دهد زمانی است که انسان نمی‌تواند اکل و شرب کند.

زمان اتمام روزه

بنابراین آوردن جمله«وَکُلُوا وَاشْرَبُوا» نیز به مناسبت آن بوده که قبل از حکم اکل و شرب در رمضان و بعد از خواب جایز نبوده بعد می‌فرماید:« ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَى اللَّیْلِ» ۷ اتمام روزه به این می‌باشد که صیام و روزه را به شب تمام کنید اما شب داخل آن نیست یعنی آنچه که در اینجا غایت می‌باشد خود روز است اگر به شب برسد جز ماه مبارک رمضان نبوده و مغیا در غایت داخل نمی‌شود.

حرمت جماع در اعتکاف

«وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاکِفُونَ»۸یکی از بحث‌هایی که به دنبال این مورد آمده شاید به همین مناسبت در کتب فقهی بلافاصله بعد از صوم بحث اعتکاف را نقل می‌کنند در این آیه«وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ»حرام بوده و ظهور در حرمت دارد نباید با زنان مباشرت و جماع کنید «وَأَنْتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ»۹ درحالی‌که در مساجد معتکف هستید.

احکام و مسائل اعتکاف

حداقل اعتکاف سه روز می‌باشد که روز اول و دوم مستحب بوده و روز سوم واجب شده و باید روزه آن را ادا نمود اگر روز چهارم و پنجم ماندید مستحب بوده و روز ششم مجددا واجب می‌گردد ، با الگوی سه روزه این وجوب ایجاد می گردد البته آنچه که در احکام فقهی گفته شده این دو مورد را گفتند اگر به ۹ روز رسید به تناسب این ملاکی که وجود دارد، یعنی به تنقیح مناط آن را تکرار می‌کنیم.

روزه واجب در اعتکاف

مسلما در اینجا این بحث «وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ» به مناسبت بحث موضوعی که اینجا نسبت به صیام و ماه مبارک رمضان داشتیم و بحث اعتکاف که روز سوم صوم بر او واجب می‌شود این از مسلمات می‌باشد لذا آن را آوردند در کلیه کتب فقهی اگر نگاه کنید بعد از بحث صوم و صیام بحث اعتکاف را آوردند و بحث کردند.

احکام عام همه مساجد

بعد جمله «فِی الْمَسَاجِدِ»آورده آنچه که در این آیه وجود دارد کلمه المساجد جمع محلای به الف و لام است و همه مساجد را شامل می‌شود نه فقط خاص مسجدالحرام و مسجد النبی یا مسجد کوفه باشد هر مسجدی که بر آن صیغه مسجدی خوانده باشند این حکم بر آن جاری می‌گردد.

هشدار نزدیکی به حدود خدا

بعد می‌فرماید :«تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ» ۱۰ این حدود خدا می‌باشد حد و حدود خدا را رعایت کنید «فَلَا تَقْرَبُوهَا» شاید به شما بگویند که اینجا مرز ایران و عراق است این مرز حد مرز که می‌گویند شما نباید نزدیک شوید چون اگر بر حد رفتید احتمالا وارد می‌شوید لذا اینکه می‌فرماید :«تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا» ۱۱ نزدیک این امر نروید در شب ماه مبارک رمضان با همسر خود ملاعبه نکنید احتمالا بی اختیار شده و حد را می‌گذراند.

ورود و تصرف مرز الهی

بحث این است که نباید به حدود خدا نزدیک شد که اگر این اتفاق بیفتد کار خراب می‌شود یا برای مثال در آیه «وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ» ۱۲ مال یتیم خطر بسیاری دارد به آن نزدیک نشوید اگر این کار را بکنید احتمالا آن را تصرف می کنید پس نزدیکی به آن یعنی ورود کردن در آن می‌گوید حد رعایت کردن یعنی به مرزها نزدیک نشوید!

برهم زدن حدود الهی

اگر در روز ماه مبارک رمضان با همسر خود تنها بودید و اغوا شدید کم کم به آن مرز نزدیک می‌شوید حد و حدود را رعایت نمی‌کنید یعنی احتمالا دخول می‌کنید و اگر دخول کردید حد خدا را رعایت نکرده‌اید و آن را بر هم زدید اگر آن را برهم زدید کار خراب می‌شود و مجازات می‌شوید.

حرمت جماع در اعتکاف

لذا در بحث‌های دیگر نیز این نکته وجود دارد که در هنگام اعتکاف و مسجد از مسجد خارج شده و به قصد حمام و تخلی به خانه بروید و بخواهید از نسا خود تقبیلی داشته باشید کم کم به کارهای دیگر نیز وارد می‌شوید لذا «تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ۗ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ»۱۳ خدا حد و حدود خودش را برای شما بیان کرده به صورتی که آن‌ها آیات، نشانه‌ و حجت برای شما هستند این آیات در اینجا به معنای حجت می‌باشد.

توصیه به ایجاد تقوا

جمله«آیَاتِهِ لِلنَّاسِ» یعنی برای مردم حجج الهی هستند که بتوانند خود را در بفهمند و عمل کنند ثمره آن چگونه خواهد بود؟ ثمره آن تقوا می‌شود وقتی این حدود رعایت گردند، ثمره آن تقوا و خدانگهداری است که انسان برای خودش ایجاد می‌کند چون اگر انسان خدانگهدار شد همه چیز برای او وجود خواهد داشت«وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا» ۱۴

آثار متقی بودن افراد

هیچ بن بستی برای فرد متقی وجود ندارد همه جا راه برای او باز می‌باشد و در هیچ موقعیتی دغدغه رزق و روزی ندارد اکثر متقیان مومنان اکنون سیر می‌شوند اما به دنبال کنار گذاشتن شام یا نهار خود نیستند و معتقدند رزق را خدا می‌رساند اما کسانی که متقی نیستند به دنبال اجمع و حرص زدن هستند.

آثار حریص بودن انسان

این حرص زدن موجب پایمال شدن حق مردم نیز می‌گردد نباید انسان حریص مال مردم باشد علامت آدم حریص طمع کردن او است چون مال مردم را دیده و طمع می‌کند و به دنبال آن می‌باشد که به گونه‌ای بتواند خودش را به مال مردم برساند حرص موجب طمع و ارتکاب حرام می‌گردد در نهایت اگر کسی حدود خدا را رعایت نکند تقوا نیست و بی تقوایی می‌شود.

بی تقوایی عامل گناه

بی تقوایی عامل همه شیطنت‌ها و کارهای زشتی است که از انسان سر می‌زند و کار به جایی می‌رسد که روز قیامت شیطان ما را ملامت می‌کند برخی انسان‌ها به نوعی رفتار می کنند که شیطان شرمگین می‌شود چون شیطان به خدا «خَلَقْتَنِی» ۱۵گفت یعنی آن فضیلتی که خواست برای خودش بگوید نگفت خودم اینگونه بودم! گفت «خَلَقْتَنِی» خدایا تو مرا خلق کرد یعنی خود فعل خلق را به خدا نسبت داد خلقت او را باعث فضیلت خودش دانست شیطان نیز انصاف دارد اما برخی انسان‌ها منصف نیستند.

منابع

۱_سوره بقره آیه ۱۸۸

۲_ سوره بقره آیه ۱۸۷

۳_سوره بقره آیه ۱۸۷

۴_سوره بقره آیه ۱۸۷

۵_سوره بقره آیه ۱۸۷

۶_سوره بقره آیه ۱۸۷

۷_سوره بقره آیه ۱۸۷

۸_سوره بقره آیه ۱۸۷

۹_سوره بقره آیه ۱۸۷

۱۰_سوره بقره آیه ۱۸۷

۱۱_سوره بقره آیه ۱۸۷

۱۲_سوره انعام آیه ۱۵۲

۱۳_سوره بقره آیه ۱۸۷

۱۴_سوره طلاق آیه ۳

۱۵_سوره ص آیه ۷۶

 ۰۲ _ ۲۱ _ ۰۳ _ ۱۴۰۲