وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ ۱
دلیل متکلم های وحده
این آیه شریفه از آیات بی نظیر قرآن است که آنقدر خداوند به بندگان خود التفات خاص دارد که در آیه به تعبیری هفت یا هشت متکلم وحده آورده است .
عرفانی بودن آیه مورد بحث
این آیه از آیات عرفانی می باشد که خداوند تبارک و تعالی بسیار بسیار بندگان خاص خودش را مورد توجه قرار داده به طوری که خطاب به پیامبرش می فرماید:«وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی»۲
متفاوت بودن الفاظ مخلوق و عباد
دیروز اشاره کردیم که آنچه مسلم می باشد کلمه «عِبادِی» به معنای مخلوقات انسانی نیست و در کلمات مرحوم علامه طباطبایی هفت مطلب بیان کرده که کلمه «عِبادِی» به معنای ناس نیست .
بیان مرحوم علامه طباطبایی
علامه طباطبایی می فرماید:«اساس گفتار بر این است که چنین کلماتی را که متکلم وحده بیان می کند خصوصیت خاص این بندگان را نشان می دهد و سیاق کلام اینگونه نشان می دهد که مضمون این آیه از کمالاتی است که خداوند برای انسان قائل شده است و ثانیا تعبیر به عبادی منظور ناس نیست چون اگر منظور ناس بود اینگونه عنایت نمی شد که هفت کلمه وحده :إِنِّی،أُجِیبُ و … را به صورت متکلم وحده بیاورد و همه را به خودش نسبت می دهد .»
مثال برای التفات خاص خداوند
اصلا در همه این التفاتاتی که خداوند دارد ببینید گاهی اوقات مثلا شما مراجعه می کنید به یک مسئولی یا مدیری به شما میگویند که اینطور یا آنطور گفت اما اگر همه واسطه ها را حذف کنید و خود آن بزرگ نزد شما بیاید یا شما نزد ایشان بروید در دفترشان و شما را مورد التفات قرار دهد ، یعنی ارتباط فعل نزدیک ،یعنی شما برای او خیلی خاص می شود وگرنه اینگونه عمل نمی کرد .
دلیل اسقاط واسطه هاتوسط خداوند
بنابراین وقتی که انسان ها از پیامبر می پرسند و در مورد خداوند می پرسند ،خداوند تبارک و تعالی همه واسطه ها را حذف می کند و همه را متکلم وحده می آورد ؛ لذا اسقاط واسطه در این آیه نسبت به خداوند تبارک و تعالی التفات بسیار بالایی را نشان می دهد .
بیان خلاصه و سهل
بنده خلاصه و سهل مطلب را بگویم تا واضح شود ببینید اگر عباد به معنای ناس و مخلوقات بود آنقدر این توجهات و اذکار و کلمات بدین گونه در این آیه بیان نمی کرد و اگر این عباد به معنای بنده و ملکیت بود آن هم نیاز به این تعبیرات نداشت .
عباد به معنای کمال بندگی
بنابراین این عباد به معنای بنده به عنوان ملکیت و در ذهن ما وجود دارد که «العبد و ما فی یده للمولا» این تعبیرات را دارد و متاسفانه مرحوم علامه هم روی این عنوان مقداری پیش رفته است ؛ اصلا کمال بندگی و بندگی سرآمد معرفت و صفات عالیه انسانی نسبت به خداوند می باشد .
چگونگی بندگیواقعی
یعنی انسانی بنده واقعی است و در جلگه «عِبادِی» قرار می گیرد که تمام آن مقامات عالی را طی کرده باشد حتی به مقام قرب رسیده باشد و اگر به معنای صد مقامی که گفتیم در تکاملات انسان قرار دارد از عالم ماده تا قرب الی الله را آنچه که عرفا شمرده اند، اگر آنها را دقت کنیم سرآمد همه ی این موارد بندگی است .
اتصال عبادبه خداوند
پس اینکه خداوند هفت مرتبه در این آیه از متکلم وحده استفاده کرده ،نزدیکی و اتصال این بندگان را به خودش نشان می دهد وگرنه از مقام خلقت و امثالهم بخواهیم بگوییم که همه ی آنها مخلوقات خداوند هستند که از مقام انشاء در آیات داریم تا مقام جعلش و تا رسد به مقامات خلق و .. را شامل می شود .
تفاوت عباد و ملکخداوند
اما اینجا بحث بندگی این نیست که این عباد یعنی ملک خداوند هستند و هر کاری خواست با آنها می کند بلکه آنها در مقام بندگی قرار میگیرند که به عبارتی کمال عبودیت را برای خودشان لحاظ کرده اند و متلبس به عبودیتی هستند که هر آنچه که شایسته بندگی آنها نسبت به ذات باری تعالی می باشد ،خداوند آنها را به خودش نسبت می دهد .
خاص بودن تعبیر عباد
لذا این نکته در این آیه خیلی قابل توجه است و تعبیر به «عِبادِی» تعبیر بسیار بلندی می باشد نه تعبیر به اینکه بخواهد همه بندگان خداوند را شامل شود بلکه این سوال فرق می کند .
حیران بودن عباد در ذات احدیت
بیشتر اوقات کسانی که در جلگه بندگان واقعی خداوند هستند به نحوی به دنبال ذات احدیت میگردند چون کُمَّل عقول هم حیران در ذات باری تعالی می باشد چه رسد به بقیه لذا کُمَّل که حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) می باشد .
حیرانبودن پیامبر در ذات احدیت
ایشان را تعبیر می کنیم به کُمَّل عقول یعنی آن کسی که همه کمالات عقلی در وجود او قرار دارد ، او حیران در وجود ذات باری تعالی است و سرگردان می باشد چه رسد به بقیه که از نظر عقلی خیلی کمتر هستند و از نظر فکری و فهمی و دانشی خیلی پایین تر هستند پس مسلما حیران بودنشان بسیار زیاد تر است .
نزدیک بودن خداوند به عباد
لذا آنها چون در جستجوی خداوند و ذات باری تعالی هستند می آیند از پیامبر سوال می کنند ؛ به قول علامه طباطبایی سراغ خدا را میگیرند و همین که سراغ خداوند را می گیرند ،خداوند نزدیک تر از پیامبر به شماست از چه کسی سراغ میگیرید؟!
تعبیر معقول به محسوس قضیه
یک بار منزل یکی از اقوام بودیم من سراغ یکی را گرفته بودم که آنجا نشسته بود ! چون او را نمیشناختم و نمی توانستم تطبیق کنم پس از خانواده پرسیدم که فلانی که می گویند حالش خوب نیست کجاست ؟ گفت همینجاست لذا تعبیر معقول به محسوس را بنده عرض می کنم .
مثال دیگر برای نزدیکبودن عباد
زمانی می گوییم آقای محمدی کجاست که چند روز پیش زنش طلاق گرفت و فرار کرد ؟ میگویند اینجاست مگر نمیبینید که گریه و زاری می کند .
بیان نکته ادبی قابل توجه
بنابراین سراغ خدا را از پیامبر میگیرند که خود خداوند جواب داده و فرموده :«وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی» ۳ و نفرمود «وَ إِذا سَأَلَکَ الناس» این نکته در این مطلب خیلی قابل توجه است .
جواب خداوند به عباد
بعد هم فرمود:«عَنِّی» از من سراغ گرفته اند یعنی از شخص خداوند تبارک و تعالی پس شما اینگونه جواب آنها را بده که «فَإِنِّی قَرِیبٌ» که اولا با نون تاکید اورده و ثانیا «قَرِیبٌ»را فرموده یعنی اسم و وصف آورده نه فعل .
تفاوت فعل و وصف
چون فعل دلالت بر این دارد که عملی انجام می شود اما قریب ثبوت ان وصف را در موصوف نشان می دهد لذا فرمود:«فَإِنِّی قَرِیبٌ» من نزدیک ترین به او هستم .
اشتباه ترجمه ای قرآن کریم
در ادامه نیز فرمود:«أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ»۴ که اجابت کننده هستم دعوت را ؛ ببینید ما چند بار فرق میان دعا و سوال گفته ایم ولی متأسفانه اکثر تفسیر و اکثر مضامین ترجمه ای قرآن و توضیحاتی که دادند متاسفانه این دعوت را همان دعای مصطلح خودمان معنا کرده اند و دعا را هم سرآمد و نتیجه آن دعا دانسته اند در صورتی که این واقعی نیست.
معنای سوال و سائل
بلکه سوال یعنی گدایی و هر کسی میتواند سائل باشد و شرایطی ندارد ، حتی انسان خیلی خوب می تواند سائل باشد از یک انسان بسیار بد و یک آدم پست و بی ارزش هم می تواند از بالاترین مقام انسانی و الهی سوال داشته باشد .
معنای واژه دعا
اما دعا به معنای آن چیزی است که کمالات بندگی در آن وجود دارد که من همیشه تعبیر کرده ام به اینکه خواستگاه و خواهان خداوند شدن لذا چه کسی خواهان و خواستار خداوند می شود ؟ کسی که عاشق خداوند باشد ؛ عاشق خداوند شدن یعنی همه وجود او به وجود خداوند می شود .
شرط داعی اللهشدن
آنچه که مسلم می باشد ما چه زمانی می توانیم داعی الله شویم ؟ دعوت کننده باشیم و جزء مصادیق :« یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداهِ وَ الْعَشِیِّ» ۵ قرار بگیریم ؟ وقتی که واقعا عاشق باشیم و عاشق نیز معرفت،انس و ذکر میخواهد و تمامی این مراحل را باید طی کرده باشد .
عاقبت داعی اللهبودن
اگر همه ی این مراحل را طی کرده باشد می تواند داعی باشد و اگر کسی داعی شد و در مقام دعوت الهی قرار گرفت و خواهان خدا شد بلافاصله به دنبال آن اجابت است .
معنای کلمه اجابت
مانند کسی که خواستگاری می رود او اجابتش می کند که اجابت در همین مقام بیان شده و سیاق کلمه همه ی این مطالب را نشان می دهد که همه این ها نشان‌دهنده کمال بندگی و عبادی بودن کسی است .
بنده واقعیخداوند
لذا اینکه این کلمات دعوت ،داع و دعان را اگر دقت کنید که مقدماتی می شود که عبادت شود پس امر کسی در مقام داعی الله قرار گرفت و دعوت کننده حضرت باری تعالی شد و خواستگار و خواهان خداوند شد آن وقت بنده واقعی خداوند می شود و مصداق کلمه «عِبادِی»در آیه قرار میگیرد.
معنا و مصادیق نفس مطمئنه
ببینید در تفسیر این مطلب اگر به خود قران مراجعه کنیم سوره مبارکه فجر فرمود:«فَادْخُلِی فِی عِبادِی»۶ مصداق آن «فَادْخُلِی» که مورد توجه ذات باری تعالی هستند و دعوت می شوند در جلگه بندگان کسانی بودند که دارای نفس مطمئنه باشند که فرمود:«یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ»۷ که صفات « راضِیَهً مَرْضِیَّهً»۸ را دارد .
تفسیر جمله «إِذا دَعانِ»
در ادامه خداوند متعال می فرماید:«فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی» ۹ ؛ «إِذا دَعانِ» متفرع بر چیست ؟ متفرع بر این است که مرا اجابت کنند ، یعنی مرا اطاعت کنند و اطاعت از روی عشق و طیب نفس لذا شما زمانی کسی را پذیرایی می کنید به خاطر اینکه مثلا پدر شوهر دختر شماست و چون مجبور هستید لحن از سر تکلیف است .
توضیح معنای بندگی واقعی
اما زمانی عاشق کسی هستید ، به خانه خود می آورید و همه چیز را حاضری نزد او می گذارید حتی جان خود را نزد او میگذارید چون به او عشق دارید لذا اگر کسی در برابر ذات باری تعالی نسبت به بندگی او اینگونه بود پس این تعبیرات بر او صدق می کند و آن بنده ،بنده واقعی می شود.
رابطه اجابت و اطاعت
پس این کسی که خداوند اجابتش می کند و دعوتش را می پذیرد و به قول ما بله را فوری میگوید و به دنبال بزرگتر نمی گردد «أَسْتَجِبْ لَکُمْ»۱۰یعنی بلافاصله اجابتش می کند پس «فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی» او هم باید مرا اجابت کند و اطاعت مرا کند و نباید کاری کند که رضایت من از بین برود .
ایمان سازی عباد
همچنین « وَ لْیُؤْمِنُوا بِی »۱۱ و باید برای من ایمان ساز و مومن پرور باشد .
سخت بودن راه بندگی واقعی
آنچه که مهم و مسلم است عمر ما دارد می رود اما در خوب راه و جلگه ای قرار گرفته ایم ،راه مقداری سخت است و اگر واقعی بخواهیم به تکلیف خود عمل کنیم راه سخت است ؛ هم از جهت تکالیف سخت است و هم اگر بخواهیم عارف واقعی خداوند شویم و مصداق این آیات قرار بگیریم و «فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ»۱۲ شویم خیلی است و باید تلاش کنیم .
لزوم حفظ کردن ظاهر امر
اما جدای از همه ی این مطالب قدر خود را بدانید و حداقل ظاهر امر را رعایت کنید که شما مولایی دارید به نام علی ابن ابی طالب (علیه السلام) و فرزندان ایشان که کسانی هستند همه عالم در سیطره و سلطه وجود آنها می باشد یعنی اگر که حکمت های الهی نبود به قول امام رضا علیه السلام که فرمود:«خشت درون دیوار را بیرون می کشیدیم و اگر اراده می کردیم طلا می شد»
بیان حکمتحضرت حق
منتهی حکمت حضرت حق بر این است که ملاحظه می کنند چون بالاخره ناس همان ضالین و همان هایی که در راه واقعی قرار نگرفته اند مقداری متمایل و کشیده شوند به این سمت و سو ،چون بنابر این است که پیامبر ما رحمتا للعالمینی خودش را بر همه عالم متلبس کند و حقیقت همین است .
تلبس به عباد و صلاحیت
بنابراین دقت داشته باشید که بتوانیم به کلمه «عِبادِی»متلبس شویم و کاری کنیم که بین من و خدا آشتی برقرار باشد و باید صلاحیت و صالحیت بین ما و خداوند تبارک و تعالی باشد اما اگر صلاحیت و صالحیت نباشد بندگی وجود ندارد .
منابع
۱_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۲_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۳_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۴_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۵_ سوره انعام آیه ۵۲
۶_ سوره فجر آیات ۲۹
۷_سوره فجر آیه ۲۷
۸_ سوره فجر آیه ۲۸
۹_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۱۰_ سوره غافر آیه ۶۰
۱۱_ سوره بقره آیه ۱۸۶
۱۲_ سوره بقره آیه ۱۸۴
– ۱۸ _ ۰۲ _ ۱۴۰۲
