{شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ} ۱ 

اهمیت شهر رمضان در قرآن

در قرآن کریم از ماه‌های قمری یا شمسی فقط یک نام را در قرآن آوردند و آن شهر رمضان است ، رمضان از نام‌های ماه‌های قمری بوده و تنها ماه قمری که نامش در قرآن آمده ماه رمضان می‌باشد می‌فرماید :«شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ»۲ بحث انزال و نزول را عرض کردیم یعنی قرآن یکپارچه و ناگهانی نازل شد.

لزوم هدایتگری قرآن

اولا که اگر قرآن بخواهد «هُدًى لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ» ۳ باشد باید نازل شود یعنی قرآنی که هنوز نازل نشده و در عالم بالا قرار دارد نمی‌تواند هدایتگری کند و باید بر روی زمین بیاید ناگفته نماند قرآنی که خلق شد اول قرآن و خواندنی نبود چرا که در آیه شریفه «إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»۴ فرمود.

لسان عرب در قرآن

قصد دارد بگوید قبل آمدن و پیامبر و دین اسلام این قرآن بوده اما خواندنی نبوده و اکنون خواندنی شده «إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا» ۵ می‌فرماید آن را و اشاره می‌کند به همان قرآنی که از معنای کلام برمی‌آید و مسلم قبلا خواندنی نبوده و برای دسترسی بشر آن را به لسان عرب خواندنی کردند که قابل فهم بالا باشد این مقدمه‌ای که باید قرآن بتواند اثربخش باشد.

لزوم اثرگذاری قرآن

قرآن تا زمانی که در عالم بالا باشد نمی تواند اثرگذار باشد و برای اثرگذاری باید بر روی کره خاکی قرار بگیرد برای اینکه این قرآن بتواند به مقام اثرگذار بودن برسد و برای مردم و فارق بین حق و باطل و هادی باشد باید به زمین بیاید چرا که حضور او در آسمان برای ما فایده نخواهد داشت کما اینکه اهل بیت و انبیا در عالم محفوظ و لوح بودند اما تا زمانی که خلق نشدند اثر نداشتند.

ارتباط غیبت و اثرگذاری

می‌گویند اکنون امام زمان حضور ندارد چون متولد نشده گرچه ما اعتقاد داریم به دنیا آمده اما این غایب بودن اثری که می‌تواند با حضور داشته باشد مسلم می‌شود و با غیبت اثر آن کم خواهد داشت لذا اگر حضور داشت اثری بیشتری را شاهد بودیم قرآن نیز تا زمانی که در عالم بالا باشد اثری بر دنیا ندارد.

نزول مابین الدفتین قرآن

قرآن قوه و توان هدایتگری دارد اما زمانی که به زمین آمد هادی می‌شود بنابراین قرآن یک موجودی از موجودات خدا بوده و خلق شده سپس آن را به صورت قرآن در آوردند و سپس آن را مکتوب کردند لذا آنچه که از ظاهر قرآن و ادله برمی‌آید آن است که قرآن به صورت مکتوب ما بین الدفتین بر پیامبر آورده و نازل گردید.

ظاهر فیزیکی قرآن

فرمودند بر سینه پیامبر نازل شده اما از جهت ظاهری و فیزیکی نیز به صورت مکتوب آمده چون «ذلک الکتاب»۶، کلمه «الکتاب» الف و لام عهد حضور دارد یعنی این (کتابی که) اکنون در دست دارید و آن را می‌خوانید یکی از صفات و خصوصیات قرآن آن می‌باشد که هادی است چه زمانی؟ زمان خلق خود هادی می‌باشد؟ خیر.

اعتبار و تغییر قرآن

درباره قرآن کلمه «جعلناه» را می‌فرماید یعنی ابتدا نازل شده و آن را تغییر دادند این یعنی تغییر و تحول نگفته خلقنا اگر خلقنا می‌گفت یعنی از عدم به وجود آمدن اما «جعلناه» آورد یعنی موجود بود آن را اعتبار و تغییر دادیم اگر «هُدًى لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ»۷ باشد باید از عالم ذر و بالا از آسمان‌ها باید به زمین گردد. 

نحوه نزول قرآن

پایین آمدن قرآن را نزل و نزول و انزال می‌گویند یک زمانی قرآن ما بین الدفتین به اینجا آمده و «انا انزلنا» می‌گویند اما یک زمانی می‌گوییم برای اینکه مردم را هدایت کنند آن را آیه به آیه نازل می‌کنند لذا در سوره مبارکه اسرا آیه ۱۰۶ می‌فرماید «وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِیلًا»۸.

بحث صریح قرآن درباره زمان نزول

ما در اینجا یک بحث داریم که می‌گوید قرآن دفعتا نازل شده و در ماه رمضان آمده درحالی‌که بحث بعثت رسول اکرم از نظر ماه مبارک رمضان حساب کنیم سی و دو روز زودتر اتفاق افتاده بود پس امکان ندارد قرآن بعد از بعثت بر او نازل شده باشد پس باید آن را توجیه کرده و بحث کنیم صراحت قرآن بر اینکه ماه مبارک رمضان ظرف نزول قرآن است، شکی در آن نیست.

ترتیب تنزیل و نزول قرآن

از لحاظ اخبار و تاریخ بشر اینکه پیامبر مبعوث شد و مسلم اولین آیه‌ای که بر ایشان نازل شد آیه اول سوره علق بود، نیز مسلم می‌باشد پس برای اینکه بحث نزول و تنزیل را اصلاح کنیم تنزیل مشکل ندارد اما آیا سوال آن است که آیا تنزیل می‌تواند قبل از نزول باشد یا خیر؟ از لحاظ منطقی هیچ اشکالی ندارد.

شمول نزول و انزال

پیامبر مبعوث شد اولین آیه آمد و خود نزول و انزال نیز هم شامل کل قرآن شده و هم آیه آیه آن را شامل می‌شود این را ما برای توجیه این مطلب داریم بحث اینکه خود تنزیل و نزول اگر پیاده کنیم چه قرآن را دفعتا چه متدرجا هر دو آن را شامل می‌شود بنابراین مقدمه اینکه قرآن «هُدًى لِلنَّاسِ» شود این می‌باشد که باید به زمین بیاید.

مقام فعلیت هدایتگری

تا زمانی که قرآن به این عالم و کره خاکی نیاید به فعلیت هدایتگری خود نمی‌رسد یعنی اگر در عالم محفوظ بالا باشد چنین امکانی ندارد مثال کوچک آنکه در مجلس شورای اسلامی یک سری قوانینی را تصویب میکنند در سازمان ملل نیز یک سری قرارداد و قطعنامه‌هایی را تصویب می کنند اما احتمالا مدت زمان آن را راکد بگذارند و آن اجرا نشود.

چگونگی خلق ارواح

قرآن امکان این را دارد که یک زمانی خدا او را خلق فرموده کما اینکه ارواح انبیا، پیامبر خاتم و ائمه اطهار را نیز خلق کرده یک زمانی نیز آن روی عالم خاکی متولد کرده قرآن نیز زمانی نزد خدا و در عالم بالا خلق شده بعد بر این عالم فرود آمده وقتی آمد «هُدًى لِلنَّاسِ» شد اما قبل از آن «هُدًى لِلنَّاسِ» به معنای کنونی نبود بلکه معنای قوه‌ای و بالقوه داشته است.

هدایت بالفعل در قرآن

وقتی قرآن بر روی زمین قرار گرفت و بر پیامبر نازل شد و هادی بالفعل شد و بین حق و باطل فارق گردید پس تا زمانی که به این دنیا نیاید و بر سینه پیامبر اکرم نازل نشده باشد، آن «هُدًى لِلنَّاسِ» معنا ندارد و «هُدًى لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ» ۹ بی معنا خواهد بود.

افتراق تنزیل و نزول

مسلم در این بحث قرآن برای اینکه هادی باشد باید از نظر رتبه نازل شود باید ابتدا قرآن نازل شود بعد هادی می‌شود بله بالقوه قبل از نزول هادی بود اما وقتی نازل شد، بالفعل گردید و در مقام فعلیت قرار گرفت که «هُدًى لِلنَّاسِ» باشد آنچه که در این بحث می‌آید آن است که ما به الافتراق تنزیل و نزول همانی می‌باشد که در اصطلاح لغویین و اهل لغت بیان شده که آن دفعی و یکپارچه نازل می‌گردد اما آن آیه آیه نازل می‌شود.

شئونات مختلف برای آیات

آیات به موقعیت‌ها و شئونات مختلف نازل می‌شوند و لذا جدای از هدایتگری و از اینکه بینه از جهت هدایت باشد یعنی طرف را به سمت ثواب و نور ببرد، فرقان نیز بوده و حق و باطل را مشخص می‌کند نمونه حق و باطل در بحث تشخیص کلمات و سخنان اهل بیت دستورات و اوامر آن‌ها در خود روایات آمده که آنچه با قران مطابقت را «خذوه» و هر چه که مخالفت دارد «فاضربوه علی الجدار.»

منابع

۱_سوره بقره آیه ۱۸۵

۲_سوره بقره آیه ۱۸۵

۳_سوره بقره آیه ۱۸۵

۴_سوره زخرف آیه ۳

۵_سوره زخرف آیه ۳

۶_ سوره بقره آیه ۲

۷_سوره بقره آیه ۱۸۵

۸_سوره اسراء آیه ۱۰۶

۹_سوره بقره آیه ۱۸۵

تحلیل آیه ۱۸۵ سوره بقره: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ»

بررسی ابعاد نزول قرآن و جایگاه ماه رمضان

فصل اول: رمضان، ماه برگزیده در قرآن

۱.۱. رمضان؛ تنها ماه نام‌برده در قرآن

از میان ماه‌های قمری و شمسی، تنها نام رمضان در قرآن ذکر شده است. این نشانگر جایگاه بی‌همتای این ماه در نظام الهی است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ» (بقره: ۱۸۵).

۱.۲. رمضان و پیوند با نزول قرآن

رمضان به عنوان ظرف نزول قرآن، زمان تحول معنوی و دریافت بزرگترین معجزه الهی معرفی می‌شود. این پیوند، رمضان را به ماه «انزال» (نزول یکپارچه) و «تنزیل» (نزول تدریجی) قرآن گره زده است.

فصل دوم: نزول قرآن؛ از عالم غیب تا زمین

۲.۱. انزال: انتقال قرآن از لوح محفوظ

قرآن ابتدا به صورت یکپارچه از لوح محفوظ به «بیت‌المعمور» در آسمان دنیا نازل شد. این مرحله، پیش‌نیاز هدایتگری عملی قرآن است، زیرا تا پیش از نزول، قرآن در دسترس بشر نبود.

۲.۲. تنزیل: نزول تدریجی بر پیامبر(ص)

نزول آیات به صورت تدریجی طی ۲۳ سال، پاسخگوی نیازهای جامعه و تضمین کننده اثربخشی عملی قرآن بود. خداوند می‌فرماید: «وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَىٰ مُکْثٍ» (اسراء: ۱۰۶).

فصل سوم: زبان قرآن؛ از معنای کلی تا عینیت عربی

۳.۱. «قرآن عربی»؛ انتخاب الهی برای فهم جهانی

قرآن با زبان عربی، الگوی جهانی ارتباط با بشریت شد: «إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» (زخرف: ۳). این انتخاب، نه از سر محدودیت، بلکه برای حفظ اصالت و جلوگیری از تحریف بود.

۳.۲. تحول از «معنای کلی» به «الفاظ مکتوب»

پیش از نزول، قرآن به عنوان «کلام معنوی» در عوالم غیب وجود داشت، اما با نزول، به متن مکتوبِ قابل درک برای انسان تبدیل شد: «ذَٰلِکَ الْکِتَابُ لَا رَیْبَ فِیهِ» (بقره: ۲).

فصل چهارم: هدایتگری قرآن؛ از قوه تا فعل

۴.۱. هدایت بالقوه در لوح محفوظ

قرآن حتی پیش از نزول، دارای قابلیت هدایت بود، اما این هدایت تا پیش از تجسد در قالب الفاظ عربی، به فعلیت نرسیده بود.

۴.۲. هدایت بالفعل با نزول به زمین

با نزول قرآن، هدایت از مرحله نظری به عملیاتی تبدیل شد: «هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ» (بقره: ۱۸۵). این هدایت، هم راهنمای عمل و هم معیار تشخیص حق از باطل است.

پرسش‌های تخصصی و پاسخ‌ها

پرسش ۱: چرا قرآن ابتدا یکپارچه نازل شد، سپس تدریجی؟

پاسخ: نزول یکپارچه (انزال) نشانه اتصال قرآن به منبع الهی است، و نزول تدریجی (تنزیل) برای پاسخگویی به نیازهای جامعه و تسهیل درک مردم بود.

پرسش ۲: چرا تنها نام رمضان در قرآن آمده است؟

پاسخ: رمضان ماه تحول روحی و دریافت قرآن است. ذکر نام آن، تأکید بر ارتباط زمان و مکاشفه الهی است.

پرسش ۳: آیا نزول قرآن با بعثت پیامبر(ص) همزمان بود؟

پاسخ: نخستین آیات (علق: ۱-۵) در رمضان نازل شدند، اما بعثت پیامبر(ص) پیش از این و در غار حرا آغاز شد.

پرسش ۴: تفاوت «انزال» و «تنزیل» چیست؟

پاسخ: انزال به نزول دفعی و تنزیل به نزول تدریجی اشاره دارد. هر دو در آیه ۱۸۵ بقره جمع شده‌اند.

پرسش ۵: چرا قرآن به عربی نازل شد؟

پاسخ: عربی، زبانی غنی و دقیق بود که امکان حفظ اصالت و انتقال بدون تحریف را فراهم می‌کرد.

پرسش ۶: آیا قرآن پیش از نزول، «قابل خواندن» بود؟

پاسخ: خیر. قرآن پیش از نزول، به صورت «معنای کلی» در لوح محفوظ وجود داشت و با نزول، به متن خواندنی تبدیل شد.

پرسش ۷: نقش رمضان در فعلیت هدایت قرآن چیست؟

پاسخ: رمضان به عنوان زمان نزول، زمینه ساز تبدیل هدایت نظری به عملی بود.

پرسش ۸: چرا قرآن را «فرقان» نامیده‌اند؟

پاسخ: زیرا معیار تشخیص حق از باطل است: «وَ بِالْکِتَابِ الْمُبِینِ، إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا» (زخرف: ۲-۳).

پرسش ۹: آیا نزول قرآن محدود به زمان پیامبر(ص) است؟

پاسخ: خیر. قرآن هم در لوح محفوظ وجود دارد و هم به صورت مکتوب نازل شد، اما هدایت آن تا قیامت جاری است.

پرسش ۱۰: رابطه نزول قرآن با امام زمان(عج) چیست؟

پاسخ: همانند قرآن که هدایتش با نزول محقق شد، ظهور امام زمان(عج) نیز هدایت عملی را تکمیل می‌کند.

تحلیل علمی: رمضان و نظام هدایت الهی

رمضان نقطه اتصال زمان مقدس و متن مقدس است. نزول قرآن در این ماه، نشانگر هماهنگی نظام تکوین و تشریع است:

• • قرآن به عنوان «کلام ناطق»، هم‌زمان با «امامت» به عنوان «کلام صامت»، مسیر هدایت را کامل می‌کند.
  • نزول تدریجی قرآن، الگویی برای تدریج در تربیت انسان و جامعه است.

کلیدواژه‌ها

رمضان، نزول قرآن، انزال، تنزیل، هدایتگری، قرآن عربی، فرقان، لوح محفوظ، بعثت، امام زمان

نتیجه‌گیری پنج‌سطری

۱. رمضان، ماه نزول قرآن، حلقه اتصال زمان مقدس و متن آسمانی است.
۲. نزول یکپارچه و تدریجی قرآن، دو روی یک سکه برای تحقق هدایت عملی هستند.
۳. زبان عربی قرآن، پلی میان عالم غیب و شهادت برای انتقال پیام الهی است.
۴. هدایت قرآن از مرحله قوه به فعل، وابسته به نزول آن در قالب الفاظ ملموس است.
۵. رمضان و قرآن، با هم نماد تجلی ربوبیت الهی در مدیریت زمان و هدایت بشریت هستند.