اى اهل ایمان! در مورد کشته شدگان بر شما قصاص مقرّر و لازم شده: آزاد در برابر آزاد، برده در برابر برده، زن در برابر زن. پس کسى که [مرتکب قتل شده چنانچه] از سوى برادر [دینى] اش [که ولىِّ مقتول است] مورد چیزى از عفو قرار گرفت [که به جاى قصاص، دیه و خونبها پرداخت شود] پس پیروى از روش شایسته و پسندیده [نسبت به وضع مادى قاتل بر عهده عفو کننده است]، و پرداخت دیه و خونبها با نیکویى و خوشرویى [بر عهده قاتل است]. این [حکم] تخفیف و رحمتى است از سوى پروردگارتان؛ پس هر که بعد از عفو، تجاوز کند [و به قصاص قاتل برخیزد] براى او عذابى دردناک است. (۱۷۸) اى صاحبان خرد! براى شما در قصاص مایه زندگى است، باشد که [از ریختن خون مردم بدون دلیل شرعى] بپرهیزید. (۱۷۹) بر شما مقرّر و لازم شده چون یکى از شما را مرگ در رسد، اگر مالى از خود به جا گذاشته است، براى پدر و مادر و خویشان به طور شایسته و پسندیده وصیت کند. این حقّى است بر عهده پرهیزکاران. (۱۸۰)
اى اهل ایمان! در مورد کشته شدگان بر شما قصاص مقرّر و لازم شده: آزاد در برابر آزاد، برده در برابر برده، زن در برابر زن. پس کسى که [مرتکب قتل شده چنانچه] از سوى برادر [دینى] اش [که ولىِّ مقتول است] مورد چیزى از عفو قرار گرفت [که به جاى قصاص، دیه و خونبها پرداخت شود] پس پیروى از روش شایسته و پسندیده [نسبت به وضع مادى قاتل بر عهده عفو کننده است]، و پرداخت دیه و خونبها با نیکویى و خوشرویى [بر عهده قاتل است]. این [حکم] تخفیف و رحمتى است از سوى پروردگارتان؛ پس هر که بعد از عفو، تجاوز کند [و به قصاص قاتل برخیزد] براى او عذابى دردناک است. (۱۷۸) اى صاحبان خرد! براى شما در قصاص مایه زندگى است، باشد که [از ریختن خون مردم بدون دلیل شرعى] بپرهیزید. (۱۷۹) بر شما مقرّر و لازم شده چون یکى از شما را مرگ در رسد، اگر مالى از خود به جا گذاشته است، براى پدر و مادر و خویشان به طور شایسته و پسندیده وصیت کند. این حقّى است بر عهده پرهیزکاران. (۱۸۰)
یکی از آیاتی که جزو آیات الاحکام به شمار میرود آیات قصاص بود که مسئله حدود آن را عرض کردیم البته حق فقهی این آیات در اینجا ادا نشد و سعی داریم که بحث قصاص را آنگونه که حق مطلب بوده و لازم است، پیرامون مطالب قصاص خواهیم گفت اما در جهت آنچه که در ظاهر آیات بیان شد کفایت میکرد.
مطرح شدن وصیت برای مومنان
در این آیه بحث وصیت را مطرح میکنند که وصیت برای متقین و مومنان لازم میباشد که باید آن را رعایت کرده و وصیت کنند اینجا که میفرماید :«کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ» ۲ باید نکاتی را بیان نماییم یکی اینکه کتب در «کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ» ۳ زمان وصیت آنچه که مسلم میشود و بعد آن فرصتی نباشد زمانی است که نشانههای مرگ در انسان ظهور مییابد.
علائم افول انسان
علائمی هستند که بیانگر رو به افول بودن انسان میباشند اینجا «إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ» ۴ بحث احتضار را بیان میکند و زمانی که انسان مهیای به مرگ باشد اما کلمه حضر در اینجا منحصر به زمان آخر الدم مرگ نمیشود و قصد دارد بگوید وقتی علائمی برای انسان ظاهر شد که او از نظر جسمی رو به افول شده و سمت موت میرود باید آن را رعایت کرد.
روایت پیرامون زمان وصیت
البته روایت داریم که در آن میفرماید :«ما من میّت تحضره الوفاه إلّا ردّ اللَّه علیه من بصره وسمعه وعقله للوصیه»۵ هیچ مرده ای دم احتضار نیست مگر اینکه خداوند تبارک و تعالی چشم، گوش و عقل او را برای وصیت آماده میکند که آن را انجام بدهد یک زمینه و جایی برای انسان آماده میکند تا او وصیت کند.
وجوب تکلیفی وصیت
مسلما در بحث وصیت با کلمه کتب که آمده لازم میشود که معنای وجوب را به آن معنایی که عرض کردیم نیست گرچه بعید نیست که اینجا ظهور در وجوب تکلیفی داشته باشد چون کتب در اینجا برای ما وجوب تکلیفی دارد وصیت در آنچه که توصیه شده و بین بزرگان مرسوم بوده منحصر به مسائل مالی نیست.
وصیت مالی در قرآن
اینکه میفرماید :«إِنْ تَرَکَ خَیْرًا» ۶ این کلمه خیر گرچه منصرف به مال میدانند و اینکه انسان مال حلالی را و آن را ظلما بدست نیاورده و خیرا کسب کرده اما احتمالا منحصر به مال نباشد و انسان توصیههایی از نظر معنوی برای بازماندگان، مومنین و متقین داشته باشد که کلمه خیرا همه آنها را میتواند شامل گردد.
معنای خیرا از نظر مفسران
مفسران در اینجا «خَیْرًا» را به معنای مال خوب، مال خیر دار و اصطلاحا با برکت معنا کردهاند پس آنچه که مورد وصیت باید قرار گیرد به آنچه که در کلمه کتب وجود دارد، مال است که وصی چه کسی خواهد بود؟ کسی که باید وصیت را انجام دهد خود وصی در احکام فقهی باید قابلیت انجام داشته باشد و بتواند این کار را به انجام برساند.
وصیت به نفع والدین
آنچه که در این آیه آمده «لِلْوَالِدَیْنِ» یعنی انسان باید به نفع والدین خود نیز وصیت داشته باشد و کلمه «وَالْأَقْرَبِینَ» نزدیکترین افراد مانند همسر فرزندان برادران و خواهران و سایر خانواده را شامل میشود پس آنچه که اهمیت دارد شمول والدین در وصیت است اما این والدین باید زنده باشند؟ خیر هم شامل والدین زنده که این بالاولویه خواهد بود و هم شامل والدینی میشود که در قید حیات نیست.
سود والدین در وصیت
وقتی والدین فرد از دنیا رفته باشند باید وصیت آن موصی در نفع و سود آنها باشد و برای زندگان به طریق اولی انجام بگیرد معمولا والدین غالب بر این میباشند آنچه که کسی به مرگ طبیعی از دنیا برود لذا کلمه حضر بیانگر کسانی است که به مرگ طبیعی فوت کردند گرچه اگر کسی تصادف کند احتمالا فرصتی میان تصادف و مرگ خود خواهد داشت.
عمومیت وصیت برای والدین و اقربین
اگر یک جوانی تصادف کرد و فرصتی داشت تا از دنیا برود این فرصت را باید نفع و سود مالی برای والدین خود در نظر بگیرد شرایط وارث بودن یا نبودن نیست این اطلاق دارد یعنی آیا والدینی وارث هستند زنده هستند یا خیر وارث نیستند ، از این جهت تفاوتی ندارد اقربین نیز تفاوتی ندارند چه وارث باشند چه نباشند بحث توریث در اینجا وجود ندارد و همه را شامل میشود چه ارث ببرند چه نبرند!
حکم وصیت برای موصی
پس کتب علیکم نائب فاعل الوصیه «کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْرًا» ۷ «و کتب علیکم الوصیه »که وصیه در اینجا نقش نائب فاعل برای کتب دارد مورد وصیت یا همان موصی کسی که برای آن باید وصیت کرد والدین، اقربین (همسر، فرزندان، عمو، دایی، خاله، عمه و…)
دلیل متضرر شدن وراث
نکته بعدی که تکرار کردیم درباره «خَیْرًا» بود که منصرف به اموال میباشد که اگر کسی مالی را ترک میکند و از این دنیا میرود یک نفعی رای برای والدین و دیگران لحاظ کند نکته جالب در جامعه امروز ما این است که برخی افراد به خاطر کارهای فرزندانشان ناراحت هستند و زمانی که ناراحت باشند به ضرر وراث وصیت میکنند.
انجام وصیت بالمعروف
در پایان میفرماید «حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ» ۸ این وصیت که باید بالمعروف باشد و برای مورد والدین و اقربین انجام گیرد و خیرا نیز باشد که برای ماترک میباشد اینها علی المتقین است یعنی علی ضرریه به این معنا که برای متقین وجوب دارد.
شان متقین در وصیت
اینجا عبارات «کُتِبَ» و «عَلَى الْمُتَّقِینَ» داریم که قصد دارد بگوید شان متقین این میباشد که حتما باید آن را رعایت کنند اینکه علی ضرریه و علی المتقین آورده به جهت این است که برای افراد با تقوا لازم خواهد بود ،در اینجا گفته میشود که علاوه بر ارث، یک وصیتی در مالش کند که به والدین نیز سودی ببخشد.
احکام تقسیم ارث
البته باید دانست که مورد وصیت به ثلث بوده و بیش از آن نمیتوان وصیت کرد اگر چنین کنیم باید وراث اجازه بدهند اما آنچه که در اختیار خود ما میباشد باید درباره آن وصیت کنیم یک سوم مال خود را در راههایی که میداند انسان میتواند وصیت نماید با این اوصاف چنین تفکر نکنید که ما میتوانیم مال خود را از فرزندان و وراثمان از آنها دریغ کنیم تا نفعی به ما برسد!
ترجیح در وصیت
البته که فرد تا زمانی که در قید حیات باشد باید دیون خود را پرداخت کند و یا مال خود را در راههای صحیحی صرف نماید و ضرر و زیانی به اولاد و خانواده تو نمیخورد «الناسُ مُسَلَّطونَ علَی اموالِهِم» ۹ اما در بحث وصیت در ثلث مال مسلم باید انجام شود و اگر ترک شود مذموم خواهد بود.
نکات مهم در وصیت
این نکاتی که در آیه برای وصیت وجود دارد میفرماید بالمعروف باشد و «حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ» ۱۰ لازم و واجب و محققا بر گردن متقین باشد اگر کسی واقعا متقی باشد اما وصیت نکند معنا ندارد و حتما باید وصیت کند پس حتما وصیت کنیم تا مصداق این آیه قرار بگیریم البته در موارد دیگر نیز وجود دارد (مانند علم یا فنی که نباید از بین برود و باید آن را برسانید با استفاده از نوشتهها و مرقوماتی که دارید) این موارد را وصیت کن تا به اهلش برسد!
وصیت علما برای انتشار علم
اکثر علمایی که اکنون کتابهای آنها چاپ شده زمان حیات خود دست نوشته داشتند بعد کسی را وصیت کردند تا دنبال کند چون مالی نداشته که آن کار را بکند در نتیجه خواهیم دید که تا چه اندازه بارور بوده آنچه که محرز و مسلم میباشد آن مالی است که انسان دارد و از راه خیرا بدست آورده و شرا نیست اگر شرا باشد یا به مردم تعلق داشته باشد نمیتواند درباره آن وصیت کند.
وصیت درباره مال دیگران
درباره مال مردم باید وصیت کند تا به صاحب خود برسد چون جزو وصایای واجبه میشود واجب است که مال را به صاحبش رد کنند.
آیه ۱۸۰ سوره بقره به مسئله وصیت اشاره دارد و اهمیت آن را برای مؤمنان و متقین بیان میکند. این آیه یکی از آیات الاحکام است که دستوراتی درباره وصیت و تقسیم ارث ارائه میدهد.
۲٫ ضرورت وصیت برای مؤمنان
در این آیه، خداوند به مؤمنان دستور میدهد که وصیت کنند: «کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ». وصیت به عنوان وظیفهای دینی و اخلاقی برای مؤمنان مطرح شده است.
۳٫ علائم افول انسان
علائم افول و نزدیک شدن به مرگ در انسان نشاندهنده زمان مناسب برای وصیت است. خداوند در این آیه به بیان این علائم میپردازد.
۴٫ روایت پیرامون زمان وصیت
در روایت آمده است که هنگام دم احتضار، خداوند چشم، گوش و عقل انسان را برای وصیت آماده میکند: «ما من میّت تحضره الوفاه إلّا ردّ اللَّه علیه من بصره وسمعه وعقله للوصیه».
۵٫ وجوب تکلیفی وصیت
وصیت در قرآن با کلمه «کُتِبَ» آمده و نشاندهنده وجوب تکلیفی آن است. این وجوب محدود به مسائل مالی نیست و شامل توصیههای معنوی نیز میشود.
۶٫ وصیت مالی در قرآن
آیه میفرماید: «إِنْ تَرَکَ خَیْرًا» که کلمه «خَیْر» به مال و دارایی انسان اشاره دارد. این وصیت باید به نفع والدین و اقربین باشد.
۷٫ معنای «خَیْر» از نظر مفسران
مفسران کلمه «خَیْرًا» را به معنای مال خوب و با برکت معنا کردهاند. وصیت باید شامل مال حلال و مشروع باشد.
۸٫ وصیت به نفع والدین
آیه به اهمیت وصیت به نفع والدین اشاره دارد: «لِلْوَالِدَیْنِ». والدین چه زنده باشند و چه در قید حیات نباشند، باید در وصیت لحاظ شوند.
۹٫ سود والدین در وصیت
وقتی والدین فرد فوت کرده باشند، وصیت باید به نفع و سود آنها باشد. این وصیت برای والدین زنده نیز با اهمیت بیشتری مطرح شده است.
۱۰٫ عمومیت وصیت برای والدین و اقربین
وصیت باید شامل والدین و اقربین باشد، چه وارث باشند و چه نباشند. وصیت به نفع والدین و اقربین از اهمیت بالایی برخوردار است.
۱۱٫ حکم وصیت برای موصی
در احکام فقهی، وصیت برای موصی واجب است و باید شامل والدین و اقربین باشد.
۱۲٫ دلیل متضرر شدن وراث
برخی افراد به دلیل ناراحتی از فرزندانشان به ضرر وراث وصیت میکنند. اما وصیت باید به نفع والدین و اقربین انجام شود.
۱۳٫ انجام وصیت بالمعروف
وصیت باید به صورت معروف و نیکو باشد: «حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ». این وصیت برای متقین واجب است.
۱۴٫ شان متقین در وصیت
متقین باید وصیت را به درستی انجام دهند و به نفع والدین و اقربین باشد.
۱۵٫ احکام تقسیم ارث
وصیت باید به ثلث اموال محدود باشد و بیشتر از آن با رضایت وراث انجام شود. وصیت بیش از این مقدار مذموم است.
۱۶٫ ترجیح در وصیت
فرد باید دیون خود را پرداخت کند و مال خود را در راههای صحیحی صرف نماید. وصیت به ثلث اموال واجب است.
۱۷٫ نکات مهم در وصیت
وصیت باید به صورت معروف و نیکو انجام شود و بر گردن متقین واجب است.
۱۸٫ وصیت علما برای انتشار علم
علمایی که کتابهایشان چاپ شده، دستنوشتههای خود را وصیت کردند تا به دست دیگران برسد. وصیت درباره علم و دانش نیز اهمیت دارد.
۱۹٫ وصیت درباره مال دیگران
مال دیگران باید به صاحب خود بازگردانده شود و جزو وصایای واجب است.
نتیجهگیری
وصیت در اسلام یکی از واجبات دینی و اخلاقی است که شامل مسائل مالی و معنوی میشود. وصیت باید به نفع والدین و اقربین انجام شود و محدود به ثلث اموال باشد.
پاسخ: خداوند هنگام دم احتضار چشم، گوش و عقل انسان را برای وصیت آماده میکند.
۴٫کلمه «خَیْر» در آیه به چه چیزی اشاره دارد؟
پاسخ: به مال و دارایی انسان.
۵٫آیا وصیت تنها به مسائل مالی محدود است؟
پاسخ: خیر، وصیت شامل توصیههای معنوی نیز میشود.
۶٫وصیت به نفع والدین چه اهمیتی دارد؟
پاسخ: والدین چه زنده باشند و چه در قید حیات نباشند، باید در وصیت لحاظ شوند.
۷٫وصیت به اقربین چه اهمیتی دارد؟
پاسخ: وصیت باید شامل اقربین باشد، چه وارث باشند و چه نباشند.
۸٫وصیت به چند درصد از اموال محدود است؟
پاسخ: وصیت باید به ثلث اموال محدود باشد.
۹٫وصیت در احکام فقهی چگونه است؟
پاسخ: وصیت برای موصی واجب است و باید شامل والدین و اقربین باشد.
۱۰٫آیا وصیت بیش از ثلث اموال جایز است؟
پاسخ: وصیت بیش از ثلث اموال با رضایت وراث جایز است.
نتیجهگیری نهایی
وصیت یکی از واجبات دینی و اخلاقی در اسلام است که باید با دقت و به نفع والدین و اقربین انجام شود. این وصیتها باید به صورت معروف و نیکو انجام شوند و محدود به ثلث اموال باشند. رعایت این اصول نشاندهنده تقوا و پیروی از دستورات الهی است.
