• تفسیر سوره مبارکه بقره آیه ۱۸۰ جلسه  ۳

کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْرًا الْوَصِیَّهُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ ۖ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ ۱

 

وجوب تکلیفی نبودن وصیت

عرض کردیم در این آیه کلمه «کُتِبَ» ظهور در وجوب تکلیفی ندارد که بگوییم وصیت کردن برای همه واجب عینی باشد گرچه اگر قرائنی بر عدم وجوب تکلیف بود خود کتب بر چیزهایی می‌باشد که ظهور وجوب تکلیفی دارند مسلما «حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ» ۲ بر آنچه که خداوند تبارک و تعالی فرموده وصیت سزاوار آدم با تقوا بوده و باید آن را انجام دهد.

لزوم وصیت برای متقین

برای کسی که متقی باشد وصیت کردن لازم و ضروری خواهد بود که حتما آن را داشته باشد بحث ما در اینجا آن است که کتب در اینجا ظهور در وجوب تکلیفی دارد یا ندارد؟ خیر ندارد بلکه اینجا بحث ظهور در وجوب وضعی برای مکلفین وجود دارد.

وصیت در واجبات و موارد آن

اگر کسی وصیت را نسبت به واجبات حساب کنیم، وجوب خواهد داشت به دلیل وجود مورد و مصداق من دینی دارم و توان پرداخت ندارم و طرفم در دسترس نیست یا صغار دارم و نمی‌توان ما را در اختیار آنان گذاشت و باید وصیت کنید که امانت به آن‌ها تعلق دارد ، آنچه که در آیه وجود دارد بحث وصیت به سود پدر و مادر و اقربین می‌باشد که در این آیه تصریح شده و وجوب تکلیفی نخواهد داشت.

توضیح احکام وصیت

آیه بعدی می‌فرماید :«فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» ۳ آیا کسی می‌تواند وصیت را تغییر دهد؟ خیر دو چیز را در احکام فرعی ما باید دقت کنیم که حتما باید انجام شود یکی مورد وصیت : اگر کسی وصیت کرد که این مال را صرف کنیم ، البته ما باید بدانیم که دیون فرد فوت شده بر وصیت او مقدم هستند و وصیت او بر ارث تقدم دارد.

شرایط معنا پیدا کردن ارث

زمانی ارث معنا پیدا می کند که اولا دینی نباشد یعنی مال و ماترکی که‌ میت به جا گذاشته مورد بدهکاری نداشته باشد چون اگر بدهکار باشد، مال طلبکاران بوده و به او تعلق ندارد بعد از آن اگر مالی باقی ماند و بر آن وصیت قرار داشت باید طبق آن عمل بشود وصیت که عمل شد مازاد بر وصیت هرچه ماند آن ارث خواهد بود.

نحوه وصیت بر مال

در واقع ارث مربوط به مالی می‌شود که نه به طلبکاران تعلق دارد و مورد وصیت نیز نباشد اگر مورد وصیت بود باید در وصیت عمل کرد البته با شرایط خاص باید بداند که غیر از مال طلبکاران می‌تواند بر یک سوم مال خود تسلط داشته باشد و برای آن وصیت کند و آن را در راهی که وصیت شده به کار ببرد و صرف کند.

استفاده از ماترک میت

مازاد بر ثلث مال خود را اگر کسی وصیت بر وراث اجازه دارند که مصرف کنند یا اینکه اجازه ندهند یا اینکه هر فرد اجازه بدهد که سهم خودش مصرف شود خودبخود مالی که مورد وصیت نیست و مربوط به ماترک خودش می‌شود به قسمت‌های مشخص شده در مالکیت وراث قرار می‌گیرد و نیازی به جعل اعتبار آن‌ها نیست.

نحوه مالکیت فرزندان پسر

یعنی اگر کسی از دنیا رفت و یک سوم مال خود را وصیت کرده بود، دو سوم باقی مانده اگر دو پسر داشته باشد و همسر و والدین نداشته این دو پسر مال را به نصف مالک و مشاعا و بالنصف مالک می‌شوند پس احتیاجی به تملیک خودشان یا دیگران نیست و یا اینکه آن‌ها کاری کنند که مالک شوند، این لازم نیست خودبخود مالک می‌شوند.

تقسیم ارث میان طبقات وارث

اگر در این طبقه والدین، همسر یا دختری داشته باشد، او نیز برحسب آنچه که از لحاظ سهم ارث مشخص شده، ارث در مالکیت آن‌ها قرار می‌گیرد اما بحث وصیت با آنچه که مورد وصیت است اگر کسی آن را بعد از اینکه شنید یا سند نوشته شده را دید و آن را تغییر دهد چون من موصول در اینجا داریم و افاده عموم می‌کند.

مذمت تغییر وصیت

هر کسی که «بَدَّلَهُ» یعنی وصیت را تبدیل کند یا تغییر دهد چه وارث باشد یا وصی یا هر دو تفاوتی ندارد «بَعْدَمَا سَمِعَهُ» یعنی بعد از اینکه شنیده که این مورد، بر آن وصیت شده و فلان مورد را دارد ؛ برای مثال وقف کار خیر کرده یا به یکی از فرزندان بخشیده پس «فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ» ۴

ادات حصر در تغییر وصیت

«إِنَّمَا» از ادات حصر بوده یعنی اثم این تغییر و گناه این تبدیل و تغییر بر گردن چه کسی خواهد بود؟ علی ضرریه برای کسانی که «یُبَدِّلُونَهُ» تغییر دادند چه وصی باشد چه وارث یا هر دو تفاوتی ندارد.

مذمت ترک ضمانت انجام وصیت

در این باره بحث تبدیل و تغییر وصیت روایتی را بیان فرمودند که البته در اخبار و وسائل روایت متعدد و متواتر بیان کرده که به گناه کبیره بودن آن اشاره دارد «مَنْ ضَمِنَ وَصِیَّهَ الْمَیِّتِ ثُمَّ عَجَزَ عَنْهَا مِنْ غَیْرِ عُذْرٍا یُقْبَلُ مِنْهُ صَرْفٌ وَ لَا عَدْلٌ وَ لَعَنَهُ کُلُّ مَلَکٍ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ یُصْبِحُ وَ یُمْسِی فِی سَخَطِ اللَّهِ وَ کُلَّمَا قَالَ یَا رَبِّ نَزَلَتْ عَلَیْهِ اللَّعْنَهُ وَ کَتَبَ اللَّهُ ثَوَابَ حَسَنَاتِهِ کُلَّهُ لِذَلِکَ الْمَیِّتِ فَإِنْ مَاتَ عَلَى حَالِهِ دَخَلَ النَّارَ» ۵

شرایط ضمانت وصیت

اگر کسی وصیت یک میتی را تضمین کند ؛ منظور زمان حیات او است اما اگر به گونه ای عمل کند که بدون عذر آن وصیت انجام نشود، از او قبول نمی‌شود که بتواند بهانه بیاورد که فلان مشکل رخ داد «غَیْرِ عُذْرٍا»کاری کرد که از انجام وصیت عاجز شد، ضمانت کرده بود که به وصیت عمل کند اما آن را انجام نداد.

اشتراکات وصیت و وقف

برخی از افراد قصد دارند مال خود را وقف کنند یکی از مسائلی که در بحث وقف و وصیت مشترک هستند این است که من مال خود را در جایی وقف کرده و آن را دست متولی قرار می‌دهم اگر این فرد متولی قصور کند و مال را رد کند باید جوابگو باشد چون ضمانت کرده که این مال را در جای خودش و موردنظر واقف صرف نماید اگر او نیز عمل نکند چنین حکمی خواهد داشت.

آثار عدم عمل به ضمانت وصیت

لذا «مَنْ ضَمِنَ وَصِیَّهَ الْمَیِّتِ ثُمَّ عَجَزَ عَنْهَا مِنْ غَیْرِ عُذْرٍا» بدون عذر و بدون اینکه دلیل باشد عاجز گردید و نتواند به آن عمل کند می‌فرماید :«وَ لَعَنَهُ کُلُّ مَلَکٍ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ» هر ملکی میان آسمان و زمین او را لعنت می‌کنند «وَ یُصْبِحُ وَ یُمْسِی فِی سَخَطِ اللَّهِ» شبانه روز خود را در خشم و غضب الهی طی می‌کند.

مذمت عدم‌عمل به وصیت

«وَ کُلَّمَا قَالَ یَا رَبِّ نَزَلَتْ عَلَیْهِ اللَّعْنَهُ» و هر کسی در این عالم باشد بر او لعنت می‌فرستد «کَتَبَ اللَّهُ ثَوَابَ حَسَنَاتِهِ کُلَّهُ لِذَلِکَ الْمَیِّتِ» هر حسنه‌ای که انجام دهد بر میت نوشته می‌شود چون عمل به ضمانت نکرده اینجا کلمه ضمن دارد، کلمه ضمن اعم از وصی و غیر وصی خواهد بود.

دلیل دخول به جهنم

«فَإِنْ مَاتَ عَلَى حَالِهِ دَخَلَ النَّارَ» اگر کسی در حالی که نتوانسته ضمانت را اجرایی نماید فوت کرد به جهنم داخل می‌شود این روایت بر بحث اهمیت وصیت و ضامن وصی که بیان شد که در این روایت می‌تواند خود وصی یا غیر از او ضامن باشد.

ارکان مهم وصیت

مسلما از طرف آن وصی واجب می‌باشد ارکان وصیت جدای از موصی و کسی که باید به وصیت عمل کند و به او وصی گفته می‌شود دو رکن مهم وصیت هستند کسی که وصی باشد اگر نسبت به وصیت موصی عمل نکرد گناه کبیره است اگر جایی کسی وصیت کرده و ما را وصی قرار داد ما کاری نداشته باشیم، اگر قبول کردی وصایت انجام بدهی باید به آن مبادرت ورزی و بدون عذر نباید تمرد کنی!

گناه کبیره تغییر وصیت

بنابراین باید دقت داشته باشیم وصیت حتما انجام شود اگر کسی وصیت را تغییر دهد یا به هر چیزی تبدیل کند تفاوتی ندارد که به چه چیزی تبدیل شده باشد «فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ» ۶ گناه به گردن کسی خواهد بود که آن را تبدیل کرده تفاوتی ندارد که وصی، ضامن یا وارث باشد یا اینکه تبانی کرده و وصیت تغییر بدهند گناه کبیره خواهد بود.

منابع

۱_سوره بقره آیه ۱۸۰

۲_سوره بقره آیه ۱۸۰

۳_سوره بقره آیه ۱۸۱

۴_سوره بقره آیه ۱۸۱

۵_ مستدرک الوسائل ج ۱۴ ص ۱۱۶ ح ۴

۶_سوره بقره آیه ۱۸۱

 

وصیت در اسلام

احکام و اهمیت

۱٫ مقدمه

آیه ۱۸۰ سوره بقره به مسئله وصیت اشاره دارد و اهمیت آن را برای مؤمنان و متقین توضیح می‌دهد. این آیه تاکید می‌کند که وصیت یکی از واجبات دینی است.

۲٫ وجوب تکلیفی نبودن وصیت

در این آیه، کلمه “کُتِبَ” به معنای وجوب تکلیفی نیست. این کلمه نشان می‌دهد که وصیت برای افراد با تقوا ضروری است ولی واجب عینی برای همه نیست.

۳٫ لزوم وصیت برای متقین

وصیت برای کسی که متقی باشد لازم و ضروری است. کلمه “حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ” نشان‌دهنده این ضرورت است.

۴٫ وصیت در واجبات و موارد آن

اگر وصیت شامل واجبات دینی باشد، وجوب دارد. مثلاً اگر شخصی دینی دارد که نمی‌تواند آن را پرداخت کند، باید وصیت کند.

۵٫ شرایط وصیت

وصیت باید شامل اموال و دارایی‌ها باشد و به سود پدر و مادر و اقربین باشد. دیون فرد فوت شده بر وصیت او مقدم هستند.

۶٫ معنا پیدا کردن ارث

ارث زمانی معنا پیدا می‌کند که فرد فوت شده بدهکار نباشد و مالی باقی مانده باشد که مورد وصیت قرار نگرفته باشد.

۷٫ نحوه وصیت بر مال

فرد می‌تواند بر یک سوم مال خود وصیت کند و آن را در راه‌های مشخص شده صرف کند. وراث اجازه دارند مازاد بر ثلث را مصرف کنند یا اجازه ندهند.

۸٫ استفاده از ماترک میت

مالی که مورد وصیت نیست، به صورت خودبخود به مالکیت وراث قرار می‌گیرد و نیازی به جعل اعتبار ندارد.

۹٫ مالکیت فرزندان پسر

اگر فرد فوت شده دو پسر داشته باشد، مال به نصف بین آنها تقسیم می‌شود و نیازی به تملیک خودشان یا دیگران نیست.

۱۰٫ تقسیم ارث میان طبقات وارث

والدین، همسر و فرزندان برحسب سهم ارث مشخص شده مالکیت پیدا می‌کنند. وصیت باید به گونه‌ای باشد که تغییر نکند.

۱۱٫ مذمت تغییر وصیت

تغییر وصیت گناه بزرگی است. هر کسی که وصیت را تغییر دهد، گناه آن بر گردن او خواهد بود.

۱۲٫ ادات حصر در تغییر وصیت

“إِنَّمَا” از ادات حصر است و نشان می‌دهد که گناه تغییر وصیت بر گردن کسانی است که آن را تغییر داده‌اند.

۱۳٫ مذمت ترک ضمانت انجام وصیت

ترک ضمانت انجام وصیت بدون عذر گناه کبیره است و لعنت الهی بر فردی که وصیت را تغییر دهد یا اجرا نکند، نازل می‌شود.

۱۴٫ شرایط ضمانت وصیت

اگر کسی وصیت یک میت را تضمین کند ولی آن را انجام ندهد، لعنت الهی شامل حال او خواهد شد.

۱۵٫ اشتراکات وصیت و وقف

وصیت و وقف در این مورد مشترک هستند که فرد متولی باید امانت را حفظ کند و به وصیت یا وقف عمل کند.

۱۶٫ آثار عدم عمل به ضمانت وصیت

عدم عمل به ضمانت وصیت باعث لعنت الهی و سخط خداوند می‌شود و فرد در خشم خداوند قرار می‌گیرد.

۱۷٫ گناه تغییر وصیت

تغییر وصیت گناه کبیره است و فردی که آن را تغییر دهد، در خشم خداوند قرار خواهد گرفت.

۱۸٫ شرایط ورود به جهنم

فردی که وصیت را تضمین کرده ولی نتوانسته آن را اجرا کند، در صورت فوت به جهنم وارد می‌شود.

۱۹٫ ارکان مهم وصیت

وصی و موصی دو رکن مهم وصیت هستند و هر یک باید به وظایف خود عمل کنند

۲۰٫ گناه کبیره تغییر وصیت

وصیت باید حتماً انجام شود و تغییر آن گناه بزرگی است که بر گردن کسانی است که آن را تغییر داده‌اند.

کلید واژه‌ها

وصیت, وجوب تکلیفی, متقین, واجبات دینی, شرایط وصیت, اموال و دارایی‌ها, دیون فرد فوت شده, ارث, نحوه وصیت, ماترک میت, مالکیت وراث, تقسیم ارث, تغییر وصیت, ادات حصر, ترک ضمانت وصیت, لعنت الهی, شرایط ضمانت وصیت, اشتراکات وصیت و وقف, آثار عدم عمل به وصیت, ارکان وصیت

سوالات علمی

۱٫ آیه ۱۸۰ سوره بقره به چه موضوعی اشاره دارد؟

   پاسخ: به مسئله وصیت و اهمیت آن برای مؤمنان.

۲٫ آیا وصیت واجب عینی برای همه است؟

   پاسخ: خیر، وصیت برای متقین ضروری است ولی واجب عینی برای همه نیست.

۳٫ وصیت در چه مواردی وجوب دارد؟

   پاسخ: اگر شامل واجبات دینی باشد، مانند دین داشتن.

۴٫ آیا وصیت بر دیون مقدم است؟

   پاسخ: بله، دیون فرد فوت شده بر وصیت او مقدم هستند.

۵٫ چقدر از مال را می‌توان وصیت کرد؟

   پاسخ: فرد می‌تواند بر یک سوم مال خود وصیت کند.

۶٫ آیا وراث می‌توانند مازاد بر ثلث را مصرف کنند؟

   پاسخ: بله، وراث اجازه دارند مازاد بر ثلث را مصرف کنند یا اجازه ندهند.

۷٫ آیا تغییر وصیت گناه کبیره است؟

   پاسخ: بله، تغییر وصیت گناه بزرگی است.

۸٫ آیا وصیت باید به نفع پدر و مادر و اقربین باشد؟

   پاسخ: بله، وصیت باید به سود پدر و مادر و اقربین باشد.

۹٫ آیا ترک ضمانت وصیت بدون عذر گناه است؟

   پاسخ: بله، ترک ضمانت انجام وصیت بدون عذر گناه کبیره است.

۱۰٫ آیا وصیت و وقف مشترکاتی دارند؟

    پاسخ: بله، هر دو نیازمند عمل به امانت و حفظ آن هستند.

نتیجه‌گیری نهایی

وصیت یکی از واجبات دینی در اسلام است که باید به دقت و به نفع والدین و اقربین انجام شود. وصیت‌ها باید به صورت معروف و نیکو باشند و شامل توصیه‌های معنوی و مادی شوند. رعایت این اصول نشان‌دهنده تقوا و پیروی از دستورات الهی است.

 

بازدیدها: 24