نیکى این نیست که روى خود را به سوى مشرق و مغرب کنید، بلکه نیکى [واقعى و کامل، که شایسته است در همه امور شما ملاک و میزان قرار گیرد، منش و رفتار و حرکات] کسانى است که به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانى و پیامبران ایمان آوردهاند، و مال و ثروتشان را با آنکه دوست دارند به خویشان و یتیمان و درماندگان و در راه ماندگان و سائلان و [در راه آزادى] بردگان مىدهند، و نماز را [با همه شرایطش] برپاى مىدارند، و زکات مىپردازند، و چون پیمان بندند وفاداران به پیمان خویشند، و در تنگدستى و تهیدستى و رنج و بیمارى و هنگام جنگ شکیبایند؛ اینانند که [در دیندارى و پیروى از حق] راست گفتند، و اینانند که پرهیزکارند. (۱۷۷) اى اهل ایمان! در مورد کشتهشدگان بر شما قصاص مقرّر و لازم شده: آزاد در برابر آزاد، برده در برابر برده، زن در برابر زن. پس کسى که [مرتکب قتل شده چنانچه] از سوى برادر [دینى] اش [که ولىِّ مقتول است] مورد چیزى از عفو قرار گرفت [که به جاى قصاص، دیه و خونبها پرداخت شود] پس پیروى از روش شایسته و پسندیده [نسبت به وضع مادى قاتل بر عهده عفو کننده است]، و پرداخت دیه و خونبها با نیکویى و خوشرویى [بر عهده قاتل است]. این [حکم] تخفیف و رحمتى است از سوى پروردگارتان؛ پس هر که بعد از عفو، تجاوز کند [و به قصاص قاتل برخیزد] براى او عذابى دردناک است. (۱۷۸) اى صاحبان خرد! براى شما در قصاص مایه زندگى است، باشد که [از ریختن خون مردم بدون دلیل شرعى] بپرهیزید. (۱۷۹) بر شما مقرّر و لازم شده چون یکى از شما را مرگ در رسد، اگر مالى از خود به جا گذاشته است، براى پدر و مادر و خویشان به طور شایسته و پسندیده وصیت کند. این حقّى است بر عهده پرهیزکاران. (۱۸۰)
نیکى این نیست که روى خود را به سوى مشرق و مغرب کنید، بلکه نیکى [واقعى و کامل، که شایسته است در همه امور شما ملاک و میزان قرار گیرد، منش و رفتار و حرکات] کسانى است که به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانى و پیامبران ایمان آوردهاند، و مال و ثروتشان را با آنکه دوست دارند به خویشان و یتیمان و درماندگان و در راه ماندگان و سائلان و [در راه آزادى] بردگان مىدهند، و نماز را [با همه شرایطش] برپاى مىدارند، و زکات مىپردازند، و چون پیمان بندند وفاداران به پیمان خویشند، و در تنگدستى و تهیدستى و رنج و بیمارى و هنگام جنگ شکیبایند؛ اینانند که [در دیندارى و پیروى از حق] راست گفتند، و اینانند که پرهیزکارند. (۱۷۷) اى اهل ایمان! در مورد کشتهشدگان بر شما قصاص مقرّر و لازم شده: آزاد در برابر آزاد، برده در برابر برده، زن در برابر زن. پس کسى که [مرتکب قتل شده چنانچه] از سوى برادر [دینى] اش [که ولىِّ مقتول است] مورد چیزى از عفو قرار گرفت [که به جاى قصاص، دیه و خونبها پرداخت شود] پس پیروى از روش شایسته و پسندیده [نسبت به وضع مادى قاتل بر عهده عفو کننده است]، و پرداخت دیه و خونبها با نیکویى و خوشرویى [بر عهده قاتل است]. این [حکم] تخفیف و رحمتى است از سوى پروردگارتان؛ پس هر که بعد از عفو، تجاوز کند [و به قصاص قاتل برخیزد] براى او عذابى دردناک است. (۱۷۸) اى صاحبان خرد! براى شما در قصاص مایه زندگى است، باشد که [از ریختن خون مردم بدون دلیل شرعى] بپرهیزید. (۱۷۹) بر شما مقرّر و لازم شده چون یکى از شما را مرگ در رسد، اگر مالى از خود به جا گذاشته است، براى پدر و مادر و خویشان به طور شایسته و پسندیده وصیت کند. این حقّى است بر عهده پرهیزکاران. (۱۸۰)
عرض کردیم علت حکم با حکمت آن فرق دارد و اگر علت از بین رفت حکم هم ساقط میشود اگر جایی علت بر حرمت بود و برطرف شد پس حرمتی در کار نیست اگر علتی بر وجوب بود و آن وجوب برطرف شد، وجوبی در کار نخواهد بود اما حکمت اینگونه نیست.
تفاوت حکمت و علت
اگر حکمت بر یک حکمی بیان گردید احتمالا حکمت نیست اما حکم ثابت خواهد ماند این نکتهای که فرق بین حکمت و علت را درباره احکام بیان میکند مثال آن نیز مرحوم طیب اصفهانی بحث اسکار را فرمود که دلیل حرمت خمر را مسکریت دانستند پس اگر خمری بود که مسکر نبود آن حرام نیست اما عده نگهداشتن برای زن یا در طلاق رجعی علت آن عدم اختلاط میاه میباشد تا نسب مختلط نگردد.
حکمت موجود در عده
اگر فرض زنی شوهرش یک یا دو سال بیمار بود و هیچ مواقعه ای میان آنها نبود و طلاق گرفتند اینجا حکمتی وجود ندارد چون مسلم همه میدانند که این فرد حامله نیست و اختلاط میاه صورت نمیگیرد اما حکم در جای خودش ثابت خواهد ماند اما میفرماید :«یَا أُولِی الْأَلْبَابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» ۱
حیات موجود در قصاص
میفرماید در قصاص نفعی برای شما وجود دارد که حیات به شما میبخشد چون کسی جرات قتل کردن با وجود قصاص را ندارد و هم قصاص که آمد اگر کسی قتل کرد کسی دست به قتل و غارت دیگران نمیزند لذا در هر دو جهت و جنبه در قصاص حیات است «یَا أُولِی الْأَلْبَابِ» ۲ یعنی صاحبان و کسانی که دارای مغز و خرد هستند.
بلها و اولوالالباب
لب به معنای یک چیز پُر و مغز دار کسانی که اولی الالباب هستند در مقابل آنها بلها قرار دارند کسانی که مغزشان خالی میباشدالبته آن روایت «اکثر اهل الجنه البُلهاء» ۳ که فرمود منظور افراد بی ادعا بوده و افراد احمق و نادان منظور نیستند که البته بُلَه در آن روایت عنوان بصری داریم که فرمود اگر چیزی را میل و اشتها ندارید که بخورید
آثار خوردن غذا بدون اشتها
وگرنه «فَإِنَّهُ یورِثُ الْحِمَاقَهَ وَ الْبَلَهَ» ۴ اگر چیزی را خوردی که اشتها نداری آن به مغز تو انرژی نمیرساند و برای حماقت و نادانی به ارث میگذارد! در برابر اولوالالباب آنها را بیان میکنند صاحبان لب، خرد و درک. صاحبان عقل که مسلم حیات برای اجتماع و مردم و امت و ملت در سایه قصاص را درک میکنند.
قتل نفس در داعش
فرمود:«لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» یعنی وقتی که قصاص باشد قتل نفس انجام نمیشود مردم از کشتن یکدیگر اجتناب میکنند چون میدانند اگر قتل کنند حکومت آنها را خواهد کشت البته برخلاف داعشی و تکفیریهای کنونی میباشد چون آنها مواد انفجاری را به خود متصل میکنند و به میان جمعیت میروند درواقع ابتدا خودشان کشته میشوند در این دنیا «وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَهُ» ۵ سپس مردم را میکشند.
تقوای حاصله در قصاص
لذا تقوای حاصله در سایه این است که مردم بخاطر وجود قصاص از قتل اجتناب میکنند و مرتکب قتل نمیگردند.
تفسیر آیه ۱۸۰ سوره بقره
آیه بعدی «کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَخَیْرًا الْوَصِیَّهُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ ۖ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ» ۶ یک چیزی را اگر بخواهند بگویند که این مورد برای شما مسلم شده و نوشتار آن دقت لازم دارد، بحث مرقوم یا اینجا کتب میباشد.
تناسب بین کتب و لزم
کلمه کتابت به کار میرود که از چیزهایی که تناسب دارد که در کلمه کتابت را به جای فرض یا لزم در اینجا بیاورند، به این علت است که قصد دارند بگویند این برای شما علم شده و سرفصل قرار گرفته، اگر یک چیزی برای شما اهمیت داشته باشد آن را سرفصل روزنامهها میکنند و با تیتر بزرگ مینویسند.
استعمال الفاظ مترادف
در اینجا وقتی میفرماید:«کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصَاصُ»۷ قصد دارد هشدار بدهد پس کتابت را به کار میبرد تا مردم به آن دقت کنند این اهمیت دارد که تناسبی میان الفاظ را در معانی که مترادف هستند استعمال میکنند اما این مترادف آوردن و آوردن هر لفظی برای خودش یک علت و حکمتی اقتضا میکند.
سرفصل بودن در بحث کتابت
بحث کتب و کتابت برای قصاص یا برای صیام سرفصل شده و دقت لازم دارد، تیتر روزنامه شده که باید اگر کسی دیگری را کشت، او را قصاص کنند در اینجا مجددا میفرماید که اگر کسی علائم مرگ برایش ایجاد شد، پیر شد، سکته کرد و بیمار گشت باید وصیت کند «کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْرًا الْوَصِیَّهُ» ۸
اهمیت وصیت در قرآن
اینجا نایب فاعل به وصیت اشاره دارد که وصیت اینجا مرقوم و نوشته شده که اگر خواستی سرافراز از این دنیا بروید حتما باید وصیت کنید! وصیت سفارش شده باید وصیت کنیم .
لزوم نوشتن وصیت در روایات
در بحث وصیت روایاتی داریم که از ائمه روایت و نقل کردند فرمودند :«الوَصِیَّهُ حَقٌّ على کُلِّ مُسلمٍ»۹ بر هر مسلمانی واجب است که وصیت کند ؛ این حقا که اینجا فرموده یعنی لازم و حقیقت بوده و نباید از آن فرار کرد و وصیت باید به جا شود .
مطرح کردن احکام خمسه
ناگفته نماند که وصیت پایبند به احکام خمسه میباشد یعنی اگر از نظر مالی به فردی دینی دارید باید وصیت کنید که آنها انجام دهند مانند روزه، نماز، حج، زکات و… اگر بدهکار هستید و برای تو مستقر شده بر تو واجب میشود که وصیت کنید تا وارثان انجام دهند.
وصیت مباح،مکروه،حرام و مستحب
یک وصیت مستحب داریم به فرض شما وصیت می کنید یک مدرسه برای طلاب بسازند واجب نیست اما مستحب میباشد اگر که وصیت کردی تا بت کرده بسازند حرام خواهد بود اگر بگویید سنگ قبر من را بالا ببر و بقعه سازی کن، این مکروه خواهد بود برخی وصیتها نیز مباح هستند که رجحانی یا الزامی بر فعل یا ترک ندارند.
نسبت وصیت به احکام خمسه
برای مثال وقتی مرا دفن کردید یک پارچه بر روی قبر من بکشید که این مهم نیست مکروه، مستحب یا غیره نبوده و حکمی از جهت ترک یا الزام ندارد وصیت بر همه احکتمخمسه نسبت پیدا می کند اگر در واجبات باشد برای میت «إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْت»۱۰ قصد ندارد بگوید فرد مرده قصد دارد بگوید به هنگام احتضار وصیت کنید!
احکام خمسه در وصیت
اگر کسی وصیت کرد بهترین راه و روش را ترک نمیکند مسلما وصیت یا واجب میشود که در واجبات گفتیم در مستحبات حرام و مکروهات نیز نسبت به محرمات و مکروهات مباح نیز از نظر حکمی هیج رجحانی بر آن وجود ندارد این وصیتها اغلب مالی هستند.
تعبیر مرحوم طیب از وصیت مالی
تعبیر مرحوم طیب اصفهانی این میباشد که تملیکیه هستند یعنی کسی را مالک بکنید مثلا وصیت کنید این اندازه از اموال من به پسرم برسد لذا به آنچه که خدا فرموده باید عمل کرد مسلما باید در واجبات و مستحبات وصیت بکنیم مستحبی که واقعا مستحب باشد اما نه اینکه به فرض وصیت کنم اما فرزندان من مشکل داشته باشند. اگر کسی همانگونه که خدا گفته عمل کند همه چیز اصلاح خواهد شد اما اگر کسی به زعم و ادعای خودش کاری بکند، تخریب میشود.
منابع
۱_سوره بقره آیه ۱۷۹
۲_سوره بقره آیه ۱۷۹
۳_ نهج الفصاحه ص ۹۹
۴_ بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۲۴
۵_سوره بقره آیه ۲۴
۶_سوره بقره آیه ۱۸۰
۷_سوره بقره آیه ۱۷۸
۸_سوره بقره آیه ۱۸۰
۹_ وسائل الشیعه ج ۱۳ ص ۳۵۲
۱۰_سوره بقره آیه۱۸۰
تجزیه و تحلیل رابطه علت و معلول در احکام فقهی
مقدمه
در این مطلب به بررسی تفاوتهای اساسی میان علت و حکمت در احکام فقهی میپردازیم و تفاوتهای آنها را از منظر فقهی و کاربردی بیان میکنیم.
تفاوت علت و حکمت
علت حکم در واقع مبنای اصلی حکم است و اگر علت از بین برود، حکم نیز ساقط میشود. به عنوان مثال، اگر علت حرمت چیزی برطرف شود، دیگر حرمتی در کار نیست. اما حکمت، تفاوت دارد و ممکن است حکمت وجود داشته باشد، اما حکم ثابت باقی بماند.
مثالهایی از تفاوت علت و حکمت
یکی از مثالهای ملموس این تفاوت، در بحث حرمت خمر (شراب) و عده نگهداشتن زن پس از طلاق یا فوت همسر است. علت حرمت خمر، مسکریت آن است. اگر خمری مسکر نباشد، حرام نیست. اما در مورد عده، حتی اگر زن و شوهر هیچ مقاربت نداشته باشند، حکم عده ثابت است تا نسب مختلط نشود.
حکمت در عده
حکم عده برای جلوگیری از اختلاط نسب است. حتی اگر زنی که شوهرش مدتی بیمار بوده و هیچ مقاربتی نداشته باشد، باز هم باید عده نگه دارد.
قصاص و حیات
خداوند در قرآن میفرماید: “وَلَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاهٌ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ” (سوره بقره، آیه ۱۷۹). قصاص نه تنها باعث جلوگیری از قتل میشود، بلکه به زندگی اجتماعی حیات میبخشد.
تأثیر قصاص بر جامعه
قصاص به عنوان یک عامل بازدارنده عمل میکند و باعث میشود که افراد از قتل یکدیگر خودداری کنند. این امر در تقویت نظم و امنیت اجتماعی تأثیرگذار است.
اولوالالباب و بلها
“أولوالالباب” به معنای کسانی است که دارای عقل و خرد هستند، در مقابل “بلها” که به افرادی با مغز خالی اشاره دارد. روایت “اکثر اهل الجنه البُلهاء” به افراد بیادعا اشاره دارد نه افراد نادان.
تقوای حاصله از قصاص
وجود قصاص باعث میشود مردم از قتل یکدیگر اجتناب کنند و در نتیجه تقوا و اخلاق در جامعه افزایش یابد.
وصیت در احکام اسلامی
قرآن میفرماید: “کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْرًا الْوَصِیَّهُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ” (سوره بقره، آیه ۱۸۰). وصیت یکی از احکام مهم در اسلام است که توصیه شده است.
اهمیت وصیت
وصیت در اسلام بسیار مورد تأکید قرار گرفته است و انجام آن برای مسلمانان واجب است. وصیت باید بر اساس احکام خمسه (واجب، مستحب، مباح، مکروه، حرام) باشد.
وصیتهای مالی
وصیتهای مالی شامل تقسیم اموال و داراییها بین وارثان است. این وصیتها باید مطابق با احکام شرعی انجام شود.
حکم وصیتهای مستحب و مکروه
وصیت مستحب مانند ساخت مدرسه برای طلاب و وصیت مکروه مانند بالا بردن سنگ قبر، از جمله وصیتهایی هستند که توصیه شدهاند.
نتیجهگیری
رعایت احکام شرعی در وصیت و قصاص، تأثیرات مثبت بسیاری بر جامعه دارد. این احکام نه تنها نظم و امنیت را تقویت میکنند، بلکه به رشد اخلاق و تقوا نیز کمک میکنند.
پاسخ: علت مبنای اصلی حکم است و با از بین رفتن آن، حکم نیز ساقط میشود؛ در حالی که حکمت ممکن است وجود داشته باشد اما حکم ثابت بماند.
سوال ۲:
علت حرمت خمر چیست؟
پاسخ: علت حرمت خمر، مسکریت آن است.
سوال ۳:
حکم عده نگهداشتن زن پس از طلاق چیست؟
پاسخ: حتی اگر زنی و شوهرش هیچ مقاربت نداشته باشند، باز هم باید عده نگه دارد تا نسب مختلط نشود.
سوال ۴:
قصاص چه تأثیری بر جامعه دارد؟
پاسخ: قصاص به عنوان یک عامل بازدارنده عمل کرده و باعث جلوگیری از قتل و تقویت نظم و امنیت اجتماعی میشود.
سوال ۵:
اهمیت وصیت در اسلام چیست؟
پاسخ: وصیت در اسلام بسیار مورد تأکید قرار گرفته و انجام آن برای مسلمانان واجب است. وصیت باید بر اساس احکام خمسه (واجب، مستحب، مباح، مکروه، حرام) باشد.
نتیجهگیری نهایی
رعایت احکام شرعی در وصیت و قصاص، تأثیرات مثبت بسیاری بر جامعه دارد. این احکام نه تنها نظم و امنیت را تقویت میکنند، بلکه به رشد اخلاق و تقوا نیز کمک میکنند. آگاهی از تفاوتهای علت و حکمت در احکام، درک بهتری از کاربرد این احکام در زندگی روزمره به ما میدهد.
