نیکى این نیست که روى خود را به سوى مشرق و مغرب کنید، بلکه نیکى [واقعى و کامل، که شایسته است در همه امور شما ملاک و میزان قرار گیرد، منش و رفتار و حرکات] کسانى است که به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانى و پیامبران ایمان آوردهاند، و مال و ثروتشان را با آنکه دوست دارند به خویشان و یتیمان و درماندگان و در راه ماندگان و سائلان و [در راه آزادى] بردگان مىدهند، و نماز را [با همه شرایطش] برپاى مىدارند، و زکات مىپردازند، و چون پیمان بندند وفاداران به پیمان خویشند، و در تنگدستى و تهیدستى و رنج و بیمارى و هنگام جنگ شکیبایند؛ اینانند که [در دیندارى و پیروى از حق] راست گفتند، و اینانند که پرهیزکارند. (۱۷۷) اى اهل ایمان! در مورد کشتهشدگان بر شما قصاص مقرّر و لازم شده: آزاد در برابر آزاد، برده در برابر برده، زن در برابر زن. پس کسى که [مرتکب قتل شده چنانچه] از سوى برادر [دینى] اش [که ولىِّ مقتول است] مورد چیزى از عفو قرار گرفت [که به جاى قصاص، دیه و خونبها پرداخت شود] پس پیروى از روش شایسته و پسندیده [نسبت به وضع مادى قاتل بر عهده عفو کننده است]، و پرداخت دیه و خونبها با نیکویى و خوشرویى [بر عهده قاتل است]. این [حکم] تخفیف و رحمتى است از سوى پروردگارتان؛ پس هر که بعد از عفو، تجاوز کند [و به قصاص قاتل برخیزد] براى او عذابى دردناک است. (۱۷۸)
نیکى این نیست که روى خود را به سوى مشرق و مغرب کنید، بلکه نیکى [واقعى و کامل، که شایسته است در همه امور شما ملاک و میزان قرار گیرد، منش و رفتار و حرکات] کسانى است که به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانى و پیامبران ایمان آوردهاند، و مال و ثروتشان را با آنکه دوست دارند به خویشان و یتیمان و درماندگان و در راه ماندگان و سائلان و [در راه آزادى] بردگان مىدهند، و نماز را [با همه شرایطش] برپاى مىدارند، و زکات مىپردازند، و چون پیمان بندند وفاداران به پیمان خویشند، و در تنگدستى و تهیدستى و رنج و بیمارى و هنگام جنگ شکیبایند؛ اینانند که [در دیندارى و پیروى از حق] راست گفتند، و اینانند که پرهیزکارند. (۱۷۷) اى اهل ایمان! در مورد کشتهشدگان بر شما قصاص مقرّر و لازم شده: آزاد در برابر آزاد، برده در برابر برده، زن در برابر زن. پس کسى که [مرتکب قتل شده چنانچه] از سوى برادر [دینى] اش [که ولىِّ مقتول است] مورد چیزى از عفو قرار گرفت [که به جاى قصاص، دیه و خونبها پرداخت شود] پس پیروى از روش شایسته و پسندیده [نسبت به وضع مادى قاتل بر عهده عفو کننده است]، و پرداخت دیه و خونبها با نیکویى و خوشرویى [بر عهده قاتل است]. این [حکم] تخفیف و رحمتى است از سوى پروردگارتان؛ پس هر که بعد از عفو، تجاوز کند [و به قصاص قاتل برخیزد] براى او عذابى دردناک است. (۱۷۸)
خطاب به «الَّذِینَ آمَنُوا» انجام شده و مراد از «الَّذِینَ آمَنُوا» مسلمانان هستند منظور مومنین خاص نیستند بلکه کل مسلمین و موحدین به دین اسلام را مورد خطاب قرار داده مسلما اینجا خطاب درباره مومنین انجام شده و یا ایهاالناس نیست مومنین را منظور دارد.
استدلال بر مسلمان بودن طرفین
اینکه قاتل و مقتول مومنین هستند یعنی هر دو مسلمان و مومن بوده باشند از کجا استنباط می‌کنیم؟ اولا از جمله «الَّذِینَ آمَنُوا»که خطاب را مخصوص کرده ثانیا کلمه «علیکم»که برای خطاب به کار برده شده در قرآن اگر باشد منظور مومنین خواهد بود سوم در این آیه فرمود :«فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ» ۲ کلمه «أَخِیهِ» را در جای دیگر داشتیم «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ»۳
خطاب آیه درباره مومنین
پس این کلمه «أَخِیهِ» دلالت بر این دارد که مراد از یا «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» ها مومنین هستند خطاب به مومنین انجام شده است و البته مرحوم طیب اصفهانی در اینجا روایتی آورده و آن را مرحوم برقی روایت کرده که در جواب سوال روای که از تفسیر این آیه سوال می‌کند، فرمود :«أَهِیَ لِجَمَاعَهًِْ الْمُسْلِمِینَ؟ قَالَ: هِیَ لِلْمُؤْمِنِینَ خَاصَّهًًْ.» ۴یعنی آیا این آیه در مورد مسلمانان است؟ حضرت فرمود این آیه، در خصوص مؤمنین می‌باشد.
حق طبیعی برای اولیای دم
دومین نکته‌ای که در این آیه وجود دارد کتب است که روز قبل اشاره کردیم که درواقع آیه در مقام اعتبار بخشی و جعل حکم می‌شاد و حکم تشریعی نه حکم وضعی که اگر کسی دیگری را کشت این قتل خودبخود موثر واقع می‌شود بر اینکه آن ولی دم سلطه بر قصاص خواهد داشت.
حکم وضعی قصاص
یعنی حق اولیای مقتول را مشخص می‌کند منتهی این حکم تکلیفی نیست و وضعی محسوب می‌شود یعنی خودبه خود این حق به آن‌ها داده می‌شود کلمه کتب دلالت بر این موضوع می‌کند نه اینکه به معنای وجوب باشد چون یکی از کلماتی که ظهور در وجوب داشت کلمه کتب بود اینجا کتب وجود دارد اما اینجا ناظر به حکم تکلیفی نیست بلکه اینجا به حکم وضعی نظارت می‌کند.
حق اولیای دم در قصاص
آنچه که با قتل ایجاد و جعل می‌شود ولایت اولیای مقتول بر قصاص خواهد بود که اگر به معنای حق معنا کنیم حق اینگونه نیست که آن را بگیریم ذی حق می‌تواند حق خود را استفاده کند یا استفاده نکند یعنی زور و الزامی در کار نیست اگرچه برخی از مفسرین کلمه فرض و وجوب را بیان کرده‌اند.
فرض وجوب ناتمام در کلام مفسرین
این فرض و وجوب در کلمات آنان ناتمام بوده و درست نیست مسلما در این آیه آنچه از کلمه برمی‌آید جعل تشریعی نیست و وضعی می‌باشد یعنی خود به خود حقی از طرف خداوند تبارک و تعالی اعطا شده منتهی حقی است که فرض نیست «فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ» ۵ دلالت بر این دارد که می‌تواند از او گذشت کند که اگر بگذرد بهتر خواهد بود.
قصاص در اولی الالباب
گرچه در بحث قصاص داریم که فرمود :«وَلَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاهٌ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ»۶ منتهی این اولی الالباب در همان حدی که گفتیم وقتی قاتل در کرسی اعدام قرار گرفت و خود را خراب کرد برای او کافی خواهد بود و پشیمان از قتل می‌شود پس حیات برای دیگران حاصل می‌شود یعنی برای کسانی که مغز دارند مسلم حیات برای آن‌ها خواهد بود که از قصاص صرف‌نظر و بی توجهی نکنند.
تشریع دیه برای قتل غیرعمد
مسلما در حکم قصاص و در این آیه اختصاص به تعمد دارد یعنی اگر جایی عمدا کسی را به قتل برسد اگر خطئا بود آن‌مورد بحث ما قرار نمی‌گیرد قصاص در آن نیست مسلما برای آن دیه وجود دارد اما در عمدی این قصاص ثابت می‌باشد و برای آن خداوند جعل و تشریع نموده به حکم وضعی آن که این اولیای دم سلطان بر قصاص قاتل باشند.
معنی اختصاص به عمد
پس نکته سوم در این آیه درباره قصاص این است که اختصاص به عمد دارد صورت عمد چیست؟ عمد یعنی کسی می‌داند، علم دارد و قصدا آن را انجام می‌دهد که یعنی نیت می‌کند آن را انجام دهد پس علم همراه با قصد کاری را انجام دهد عمد محسوب می‌شود برای مثال فردی در خواب تصادفا دست خود را بر روی ماشه بگذارد و کسی را بکشد در این حالت قتل، عمدی نیست!
کشتن دیگران در رانندگی
یا در هنگام رانندگی فرد در حال رفتن بوده و فردی با وسیله نقلیه خود از مقابل او عبور می‌کند و بدون اینکه بداند که او را بکشد، فرد کشته می‌شود و به آن قتل غیر عمد می‌گویند اگر شبه عمد باشد یعنی تا حدی به قتل عمد نزدیک واقع شده است برای مثال سبقت غیر مجاز بگیرد یا سرعت غیر مجاز داشته باشد.
حکم‌قتل شبه عمد
اگر در انجام این اتفاق فرد تقصیر داشته باشد قتل، شبه عمد خواهد بود اما آنجا گفتیم سهو، عمد در صورتی می‌باشد که همراه با علم و قصد باشد یعنی هم می‌داند که در جایی نشسته و هم اسلحه را آورده و شلیک می‌کند این یک قتل عمدی خواهد بود که برای آن قصاص وجود دارد.
حکم قتل سهوی
در خطئا بودن آن داریم که فرمود :«وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ یَقْتُلَ مُؤْمِناً إِلَّا خَطَأً وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤْمِنَهٍ»۷ خداوند می‌فرماید حقی برای مومن نیست که مؤمن دیگری را بکشد مگر اینکه به خطا کشته شود و اگر از روی خطا کشته شد باید یک بنده را آزاد کند پس کشتن به این معنایی که عمدی و قصاص باشد وجود ندارد پس او حکم قصاص ندارد مخصوص جایی است که عمدا باشد.
حق اولیای دم در قتل
اگر قتل عمدی باشد جناب ولی دم می‌تواند و سلطه دارد بر کشتن قاتل اما واجب نیست؛ نکته بعدی که در آیه درباره بحث قصاص بیان می‌کند آن است که حقی را برای اولیای دم اظهار می‌دارد، حقی را برای اهل عالم بیان می‌دارد که اینجا منظور مومنین می‌باشند که اگر کسی، دیگری را به قتل رساند حق ولی دم آن است که بتواند قصاص کند یعنی آن‌ها را بکشد.
مراد از حق الناس
البته مسلما در اینجا بیان حق الناس ربطی به بیان حق الله ندارد که حق الله بر این باشد که کفاره باید بدهد و آن مربوط به حق الله می‌شود البته اگر به یاد داشته باشید این موارد را در بحث دیات بیان کردند برای مثال اگر کسی دیگری را کشت باید چکار کرد؟
معنای مقتول در آیه
بحث بعدی در کلمه «فِی الْقَتْلَى» است، «فِی الْقَتْلَى»یعنی در معنای مقتول یعنی می‌فرماید برای کسی که کشته شده قصاصی وجود دارد و آن را با قتلی نشان می‌دهد چون قتل و مردن در او ثبوت پیدا کرده لذا کلمه قتلی را آوردند در ادامه «الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَىٰ بِالْأُنْثَىٰ»۸ النفس بالنفس»۹ این نکات بسیار قابل توجه هستند.
اتباع بالمعروف از امر خدا
بعد می‌فرماید :«فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ»۱۰ اگر کسی عفو کند و این حق را بگذرو او از امر خدا و پیامبر دنباله‌روی کرده یعنی اینکه عفو نموده و از حق خود صرف نظر کرده اتباع بالمعروف خواهد بود «وَأَدَاءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ»۱۱پس آن حق را به احسان به قاتل برگرداندی!
ادای به احسان در بخشش
«ذَٰلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَرَحْمَهٌ» ۱۲ این سبب می‌شود که خداوند در عملتان برای شما تخفیف قائل شود و رحمت خود را برای شما بیاورد «فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِکَ فَلَهُ »۱۳ اگر تو بخشیدی و گذشتی و اما بعد قصد کردی که بازگردی امکان ندارد بعد اینکه عفو کردی و ادای به احسان نمودی نمی‌توانی او را بکشی.
حرمت قتل نفس محترمه
«فَمَنِ اعْتَدَىٰ» اگر کسی به او تجاوز کند و تعدی بکند اهمیت دارد چون شما آن نفس را احیا کردی و چون یک نفس محترمه شده حق نداری به او تعدی نمایی اگر این کار را کردی، «بَعْدَ ذَٰلِکَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ» کسی اگر این کار بکند عذاب سخت و دردناکی برای او خواهد بود لذا اگر کسی بعد عفو این کار بکند گناه کبیره مرتکب شده است.
حکم قتل اسیر
در جنگ نیز این مورد مشاهده می‌شد یعنی تا زمانی که ما اسیر نگرفته بودیم می‌توانستیم او را (دشمن) را بکشیم اگر به حکم اسلام کسی را به اسارت گرفتیم حق کشتن او را نداریم و کسانی که حد را رعایت نمی‌کردند من بعدها دیدم که به مکافات برخورد کردند بچه‌هایی داشتیم که وقتی در جنگ پیروز بودیم و چندین اسیر داشتیم، به جای تحویل آن‌ها به کمپ اسرا، افراد را می‌کشتند.
قتل ظالمانه اسرا
یک مورد آن را به یاد دارم که در عملیات فاو سه دانشجوی عراقی صبح عملیات تسلیم شدند و حدود ظهر یکی از بچه ها آمده بود تا از فرمانده گردان دستور بگیرد کنار سنگر فرمانده گردان ما بودیم به محض اینکه آن‌ها را دید گلنگدن کلاشینکف را کشید و هر سه را کشت خودش بعدها شهید شد اما نباید این کار می‌کرد.
صبر در خشم
اینکه قرآن می‌فرماید :«وَالصَّابِرِینَ فِی الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِینَ الْبَأْسِ» ۱۴ به این خاطر بیان کرده وقتی که به شدت گرفتار و خشمگین هستی (باید صبور باشی) اگر کسی ظلما دیگری را به قتل برساند «فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً» ۱۵ و تفاوتی ندارد که در چه موقعیتی باشد «فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِکَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ»
عذاب سخت برای قتل بعد عفو
اگر کسی از آنچه که خداوند بیان فرموده بود که می‌توانید عفو کنید و شما عفو کردید اما پس از آن بخواهید قاتل را بکشید حق چنین کاری ندارید اگر کسی این کار را کرد «فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِکَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ» این نکاتی بود که پیرامون بحث در این آیه لازم بود اشاره کنیم.
منابع
۱_سوره بقره آیه ۱۷۸
۲_ سوره بقره آیه ۱۷۸
۳_سوره حجرات آیه ۱۰
۴_تفسیر البرهان ج ۱ ص ۳۸۷ ح ۷ تفسیر عیاشی ج ۱ ص ۹۴ ح ۱۶۰ وسائل الشیعه ج ۲۹ ص ۱۱۸ ح ۲
