تفسیر سوره مبارکه بقره آیه ۱۷۸ جلسه ۲

فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ ۗ ذَٰلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَرَحْمَهٌ ۗ فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِکَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ ۱

معرفی مرحوم برقی راوی

در روایتی که از تفسیر برهان نقل فرموده‌اند که در تفسیر برهان آن را از مرحوم برقی که مراد از ایشان محمد بن احمد خالد برقی است که ایشان از مشاهیر و بزرگان شیعه و عالمان متبحر و کارایی در زمان امام هادی و جواد بوده و از اصحاب و راویان حدیث می‌باشند.

مسئله اخراج مرحوم برقی

یکی از چیزهایی که درباره ایشان گفته می‌شود این است که برخی اوقات روایات ضعیف را نقل می‌کرده و به همین جهت یکی از علمای قم که مرحوم طیب نام او را ذکر نکرده، وی را از قم اخراج کرده و بعد پشیمان می‌شود و او را احضار کرده و به قم باز می‌گرداند و آثار زیادی از ایشان باقی مانده مانند المحاسن، الرجال و اختلاف الحدیث.

توثیق مرحوم برقی

البته از لحاظ اعتبار و اصل توثیق همه رجال عصر خودش او را توثیق نمودند و او را تایید نمودند سال ۲۷۴ یا ۲۸۰ قمری از دنیا می‌رود و احوالات او در طبقات موسوعه جلد سوم صفحه ۹۱ نوشته شده است.

قتل بالاترین صدمه جانی

در اینجا کلمه «فَمَنْ عُفِیَ» گفته شده دو نکته وجود دارد که یکی عفو می‌باشد در اینجا بالاترین صدماتی که بین مردم ایجاد می‌شود این است که فردی دیگری را به قتل برساند مانند اینکه پدر یک خانواده یا فرزند به قتل برسد بالاترین صدمات جانی که اینجا موردنظر است آن‌ها به مفهوم و طریق اولویت شامل آن می‌شود.

تبصره در بخشش قتل

آیه برای این موارد بحث و تبصره زده که «فَمَنْ عُفِیَ» یعنی بعد از اینکه قتل صورت بگیرد، او را ببخشند لذا «فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ» ۲ را به کار برد عفو را فرمود و کلمه اخی را گفت و نگفت شما دشمن خود را ببخشید چون قبلا «أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ»۳ را داشتیم لذا «فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ» و لذا در این روایت که سند آن را گفتیم، سوال می‌کنند که جماعتی که در این در آیه هستند «أَهِیَ لِجَمَاعَهًِْ الْمُسْلِمِینَ؟ قَالَ: هِیَ لِلْمُؤْمِنِینَ خَاصَّهًًْ.»

رای امامیه در جماعت مومنان

سوال می‌کنند آیا مراد از این جماعت، جماعت مسلمین است؟ فرمود به مومن تصریح دارد این مومن مسلما شیعیان را بیان می‌کند و رای همه امامیه را اظهار می‌دارد چون کلمات مومنین و خاصه استفاده کرده اینجا منظور مومنان هستند منتهی اینکه خاص مومنان می‌باشد اگر بخواهیم مومن را در قرآن بررسی کنیم و اینجا چون مقابل کلمه مسلمین با مومنین دارد این مومن خاص را منظور دارد.

مراد از بیان مومنین خاصه

اگر کلمه خاصه را در اینجا نگفته بود همان معنای مومن عام که مسلمانان باشند، منظور بود چون کلمه اخیه آورده و در آیه «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ» ۴ داشتیم «إِنَّمَا» فرموده و حصر کرده و اخوت بین مومنین فرموده و اعلام تثبیت و اظهار آورده اخوت مخصوص مومنین خاصه است.

اخوت در بخشش

فرمود«فَمَنْ عُفِیَ» وقتی اخوت و برادری در کار باشد جای عفو وجود دارد اگر کسی اشتباهی، خطایی و تقصیری کرده و دیگری را به قتل رسانده برای ولی دم او تعیین شده که عفو کند اما نکته جالبی به دنبال آن وجود دارد که می‌فرماید این عفو از باب اتباع معروف است معروف نیز که مسلما یعنی آنچه مامور من الله باشد و از طرف خدا امر شده باشد.

ادای به احسان در بخشش

فرمود:«وَالْمَعْرُوفُ مَا اَمَرْتُمْ بِهِ والْمُنْکَرُ ما نَهَیْتُمْ عَنْهُ» ۵ «وَأَدَاءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ» ۶و ادا کردن این معروف به احسان و نیکی کردن باب افعال می‌باشد «ذَٰلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ»۷ اینکه آن‌ها عفو کنند و خدا نیز بگذرد و قصاص نشود این را «ذَٰلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ» می‌فرماید منتهی نکته‌ای که در بحث آیات الاحکامی آن گفته می‌شود اینکه کلمه کتب را که ابتدای آیه فرموده :«کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصَاصُ»۸ نه از باب اینکه وجب دارد و وجوب آن تکلیفی است بلکه اینجا از لحاظ حکم وضعی فرمودند.

اختیار در قصاص

حکم وضعی برخی اوقات با حکم تکلیفی جمع می‌شود و برخی اوقات قابل جمع شدن نیست یعنی ارتباط حکم تکلیفی با حکم وضعی عام و خاص من وجه می‌باشد لذا در اینجا اینطور نیست که واجب باشد که ولی دم قصاص کند، می‌تواند و اختیار دارد که قصاص کند و می‌تواند عفو نماید.

ظهور در وجوب کَتَبَ

بنابراین اینکه خداوند این حکم را اینگونه بیان فرموده :«ذَٰلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ» یعنی آسان گرفتن و تخفیف گرفتن از طرف خدا ولی از لحاظ اینکه کلمه کتب ظهور داشته باشد بر وجوب تکلیفی، خیر وجوب تکلیفی ندارد مسلما حقی برای او است و حق چیزی نیست که برای صاحب حق وجوب دریافت و اخذ داشته باشد می‌تواند بگیرد می‌تواند نگیرد به خود فرد بستگی دارد.

خصلت انسان بزرگوار

اگر انسان بزرگ و بزرگواری باشد «إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً»۹ «إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً»۱۰ اگر اینگونه باشند، پس بنابراین وجوبی که در اینجا و در کلمه کتب از لحاظ ادبی و اصولی عرض کردیم یکی از موادی که «کا، تا و باء» است، از آن وجوب ظاهر می‌شود و ظهور در وجوب دارد مراد ظهور در وجوب اخذ نمی‌شود.

تناسب میان حکم حق

بیان حکم وضعی و بیان حکم حق برای آن اولیای دم می‌باشد که به وجوب تکلیفی اینجا ندارد البته از لحاظ تناسبی باید کسی که قتل کرده باید به ولی دم که سلطنت بر کشتن و قصاص دارد، تن بدهد و این نکته را صرفا برای تناسب این دو موضوع بیان می‌کند.

شان نزول آیات قصاص

فرمود:«فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ» بحث عفو را بیان می‌کند عفو بر آن است که ببخشد و پرونده او را برچیند که عفو به این معنا می‌باشد اگر به یاد داشته باشید اولین جلسات عرض کردیم که شان نزول آیات قصاص بر این بوده که اعراب بعد از کشته شدن یک فرد قبیله‌ای برای تقاص خود اقدام می‌کردند و صدها نفر در آن جنگ به قتل می‌رسیدند.

تناسب حکم بین قاتل و مقتول

خداوند تبارک و تعالی این آیات را نازل کرد برای اینکه از کشتار افراد جلوگیری شود لذا اینکه فرمود :«الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَىٰ بِالْأُنْثَىٰ»۱۱ یک نفر آزاد اگر کشت فقط یک نفر کشته شود و اگر عبدی یک بنده‌ای را کشت باید همان بنده قصاص شود اگر یک آزادی بنده را بکشد نمی‌توانند او را بکشند و باید مابه التفاوت پرداخت کنند.

قصاص زن قاتل

اگر زن به زن اگر زنی مردی را کشت قصاص می‌شود اما اگر مردی زنی را کشت باید مابه التفاوت بپردازد مسلما اینکه «النفس بالنفس» ۱۲ داریم و از آن چنین تعبیر می‌کنند که نفس زن و مرد یکسان می‌باشد تفسیر آن «النفس بالنفس» در اینجا با «وَالْأُنْثَىٰ بِالْأُنْثَىٰ» تناسب دارد لذا نمی‌توان گفت چون این فرد زن بوده باید مرد قاتل را قصاص کند.

پرداخت دیه برای مرد قاتل زن

قصاص حق زن می‌باشد اما باید برای او دیه تعیین کرد چون ممکن است مرد دارای واجب النفقه و بچه دار باشد که باید چیزی بخورند اصل قصاص او حرجی در آن نیست و النفس بالنفس شامل می‌شود اما اینکه مرد را بخاطر زن مقتول بکشند اما چیزی ندهند نمی‌توان دیه نداد اما اگر زنی، زن دیگری را به قتل رساند باید قصاص گردد.

حرمت قصاص مجدد

«فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ»۱۳ بیان نکات ظریفی مانند اخی، تخفیف، احسان و رحمت در این آیه است سپس «فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِکَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ» اگر کسی عفو کرد و بخشید حق ندارد تفکر کند که روزی مجددا می‌تواند قصاص کند خیر چنین چیزی مجاز نخواهد بود اگر بخشید حق تعدی ندارد لذا اعتدی می‌فرماید.

معنای اعتدی در آیه شریفه

تعدی کردن یعنی به دنبال تجاوزگری یعنی عین تجاوز می‌باشد پس از بخشش نفس، محترمه شده و از ولی دم سلطنت گرفته می‌شود قصاص موضوعی ندارد و کسی نمی‌تواند بعد از اینکه او بخشید بخواهد قاتل را اعدام کند اگر این کار را بکند گناه کبیره خواهد بود «فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ» یعنی گناه کبیره رخ داده اگر کسی بعد از بخشش قصاص کند مانند قتل عادی خواهد بود.

قساوت قلب داعش

اینکه انسان بخواهد فرد دیگری را بکشد کار بسیار سختی خواهد بود اینکه افراد گروه داعش اینگونه انسان‌ها را می‌کشتند بیانگر قسی القلب بودن آن‌ها خواهد بود ما در جبهه از نزدیک و مقابل یکدیگر را دیده بودیم اما قتل به این شکل برای ما جدید بود!

تفاوت قتل و جنگ

در جنگ گلوله ایی تبادل شده و افراد کشته می‌شوند اما اینکه افراد مظلومانه کشته شوند و گلوله‌ای نباشد در حالی‌که آن‌ها با قساوت قلب یک گلوله به سر اسیران بزنند یا شمشیر بردارند و افراد را بکشند قساوت بالایی لازم دارد و انسانیت در آن‌ها وجود ندارد.

نکات ظریف آیه شریفه

پس در این آیه دو نکته بسیار ظریف در بحث عفو و چگونگی آن فرد که از او عفو می‌شود و بیان اینکه این حکم مربوط به مسلمانان خاص که مومنان شیعه خاص آن می‌باشد، وجود دارد.

منابع

۱_سوره بقره آیه ۱۷۸

۲_ سوره بقره آیه ۱۷۸

۳_سوره فتح آیه ۲۹

۴_سوره حجرات آیه ۱۰

۵_فرزای از زیارت آل یاسین

۶_ سوره بقره آیه ۱۷۸

۷_ سوره بقره آیه ۱۷۸

۸_ سوره بقره آیه ۱۷۸

۹_سوره فرقان آیه ۷۲

۱۰_سوره فرقان آیه ۶۳

۱۱_ سوره بقره آیه ۱۷۸

۱۲_ سوره مائده آیه ۴۵

۷_سوره بقره آیه ۱۷۸

بازدیدها: 42