و برخى از مردم به جاى خدا معبودهایى انتخاب مىکنند که آنها را آن گونه که سزاوار است خدا را دوست داشت، دوست مىدارند؛ ولى آنان که ایمان آوردهاند، محبت و عشقشان به خدا بیشتر و قوىتر است. و اگر کسانى که [با انتخاب معبودهاى باطل] ستم روا داشتند، هنگامى که عذاب را ببینند، بىتردید بفهمند که همه قدرت ویژه خداست [و معبودهاى باطل، هیچ و پوچاند] و خدا سخت کیفر است. (۱۶۵)(همان) هنگام، کسانى که پیروى شدهاند، از پیروانِ خود، بى تعهد مى شوند؛ و عذاب را مشاهده مى کنند؛ و پیوندها از میانشان بریده مى شود. (۱۶۶ ) و آنان که [به جاى خدا از پیشوایان شرک و کفر] پیروى کردند، گویند: کاش براى ما بازگشتى [به دنیا] بود تا ما هم از آنان بیزارى مىجستیم، همان گونه که آنان از ما بیزارى جستند. خدا این گونه اعمالشان را که براى آنان مایه اندوه و دریغ است به آنان نشان مىدهد، و اینان هرگز از آتش بیرون آمدنى نیستند. (۱۶۷) اى مردم! از آنچه [از انواع میوهها و خوردنىها] در زمین حلال و پاکیزه است بخورید، و از گامهاى شیطان پیروى نکنید؛ زیرا او نسبت به شما دشمنى آشکار است. (۱۶۸)
و برخى از مردم به جاى خدا معبودهایى انتخاب مىکنند که آنها را آن گونه که سزاوار است خدا را دوست داشت، دوست مىدارند؛ ولى آنان که ایمان آوردهاند، محبت و عشقشان به خدا بیشتر و قوىتر است. و اگر کسانى که [با انتخاب معبودهاى باطل] ستم روا داشتند، هنگامى که عذاب را ببینند، بىتردید بفهمند که همه قدرت ویژه خداست [و معبودهاى باطل، هیچ و پوچاند] و خدا سخت کیفر است. (۱۶۵)(همان) هنگام، کسانى که پیروى شدهاند، از پیروانِ خود، بى تعهد مى شوند؛ و عذاب را مشاهده مى کنند؛ و پیوندها از میانشان بریده مى شود. (۱۶۶ ) و آنان که [به جاى خدا از پیشوایان شرک و کفر] پیروى کردند، گویند: کاش براى ما بازگشتى [به دنیا] بود تا ما هم از آنان بیزارى مىجستیم، همان گونه که آنان از ما بیزارى جستند. خدا این گونه اعمالشان را که براى آنان مایه اندوه و دریغ است به آنان نشان مىدهد، و اینان هرگز از آتش بیرون آمدنى نیستند. (۱۶۷) اى مردم! از آنچه [از انواع میوهها و خوردنىها] در زمین حلال و پاکیزه است بخورید، و از گامهاى شیطان پیروى نکنید؛ زیرا او نسبت به شما دشمنى آشکار است. (۱۶۸)
اینکه ارتباط شیطان در ذیل آیه «إِنَّمَا یَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَالْفَحْشَاءِ وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ» ۱ و ارتباط اینکه انسان مورد وسوسه‌های شیطان قرار می‌گیرد و به گونه‌ای اغوا می‌شود این سوال مطرح شود که ورود شیطان به انسان و روح و قلب او به چه نحوی انجام می‌شود که اینگونه می‌تواند او را اغوا کند؟ مسلما این آیه «إِنَّمَا یَأْمُرُکُمْ» قصد دارد بگوید کار شیطان وسوسه کردن است.
مطالبه شیطان از انسان
ارتباط اینکه در آیه کلمه امر آورده، حالت مطالبه دارد و انسان را به فحشا و بدی دعوت می‌کند اما تسلط بر افراد انسان ندارد طبق آیه «وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَانٍ» ۲ که قول شیطان می‌باشد ، می‌گوید من بر شما سلطنتی ندارم یعنی سلطه ندارم که بتوانم شما را به سمت بدی دعوت کنم.
استجابت شیطان توسط انسان
در ادامه می گوید «الَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُ» ۳ مگر اینکه شما را وسوسه می‌کنم شما نیز مرا اجابت می‌کنید لذا «فَاسْتَجَبْتُ» یعنی با رغبت؛ اگر کسی شما را دعوت کرد استجابت یعنی با رغبت آن دعوت را قبول کردن لذا شما مرا اجابت می‌کنید به سوی دعوتی که کردم «فَلَا تَلُومُونِی وَلُومُوا أَنْفُسَکُمْ» ۴ پس چرا مرا ملامت می‌کنید؟ خودتان را ملامت کنید ، من شما را دعوت کردم و شمشیر نیاوردم و اجباری به سمت گناه و بدی نداشتم!
حکم عقل به دفع ضرر احتمالی
«وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا ۗ أَوَلَوْ کَانَ آبَاؤُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ شَیْئًا وَلَا یَهْتَدُونَ»۵ در این آیه می‌فرماید وقتی که به کفار و مشرکین «اتبعوا» گفته می‌شود ؛ البته این «اتبعوا» امر ارشادی بوده و از قبیل « أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ »۶ است که اگر به یاد داشته باشید آنها را اوامر ارشادیه می‌گفتیم یعنی ارشاد به حکم عقل می‌باشد و عقل همیشه می‌گوید از معبودت اطاعات کن! اگر نکنید سزاوار عقوبت و مجازات هستید.
دفع ضرر یقینی
عقل می‌گوید چون ضرر محتمل و عقوبت وجود دارد با اینکه محتمل نیست و یقینی است یعنی اگر شما مولای خود را تبعیت نکنید صددرصد مجازات می‌شوید جایی که احتمال باشد عقل می‌گوید باید آن را دفع کنید اینجا که یقینی می‌باشد به طریق و مفهوم اولی خواهد بود.
استفاده از فعل مجهول در آیه
لذا «وَإِذَا قِیلَ» اینجا قائل را مجهول آورده و مذکور نکردند چرا؟ بخاطر شان آنها و ظهور بر قائلین که آنها پیامبران و اولیای خدا هستند آنها می‌گویند «اتبعوا الله و اتبعوا انزل الله» به تبعیت دستور می‌دهند .
ما موصول و افاده عموم در آیه
می‌فرماید ما انزل الله که یکی از ما انزل الله قرآن می‌باشد کلیه کتب آسمانی و چیزهایی که جز کتب نیستند ما در اینجا موصول بوده و افاده عموم می‌کند و شامل تمام چیزهایی است که از خدا برای بشر مورد نزول قرار می‌گیرد.
تبعیت از نیاکان
«وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا» ۷ آنها می‌گویند ما هیچگاه این کار را نمی‌کنیم اینجا بل اضرابیه آوردند «نَتَّبِعُ مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا» ما دنباله رو و تبعیت کننده کسانی هستیم که نیاکان ما آنها را به جا گذاشتند و ما پیروی می‌کنیم.
استفهام تقریری در اطاعت
اینجا یک استفهام تقریری وجود دارد می فرماید :«أَوَلَوْ کَانَ آبَاؤُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ شَیْئًا وَلَا یَهْتَدُونَ» یعنی واقعا شما آن نیاکان شما و چیزهایی که بر روی آن تفکر نکرده بودند و به دنبال هدایت نبودند قصد دارید آنها را عبادت کنید؟ این جز مسلمات به شمار می‌رود که برخی اقوام سنت‌هایی را أعم از خوب و بد ایجاد می‌کردند.
الفت با سنت‌های خانوادگی
شما در خانواده خود با سنت‌ها، اخلاق و روش‌ها الفت گرفتید و به راحتی از آن جدا نمی‌شوید؛ در بحث اعتقادات برخی اوقات انسان از چیزی که والدینشان دنبال کرده‌اند، پیروی می‌کنند و حتی برخی به دنبال خرافات آنها نیز بودند یعنی حالت خو گرفتن و علاقه داشتن دارند برای کسی که علقه یا الفت با موضوعی داشته باشد.
علاقه فرزندان به سنت والدین
در این آیه کلمه «أَلْفَیْنَا» به معنای وجدنای با علاقه یعنی یافتن با علاقه می‌باشد یعنی چیزی که خودبخود در زندگی آنها با والدین بوده و فرزندان علاقه‌مند شدند مسلما اینکه «ما وجدنا» آورده یعنی «قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ»۸ اینگونه فکر نکنید که ما به آنچه شما می‌گویید عمل می‌کنیم ما وجدنا بر چیزی پیدا کردیم که «عَلَیْهِ آبَاءَنَا» که والدین ما بر آن بودند و ما آن را رها نمی‌کنیم!
استفهام تقریری خدا در اطاعت انسان‌ها
خداوند تبارک و تعالی در جواب می‌فرماید که اگر والدین‌شما بخاطر بی عقلی از چیزی پیروی کردند شما نیز باید همین‌گونه باشید؟ «أَوَلَوْ کَانَ آبَاؤُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ شَیْئًا» یعنی یک ذره در کار و اعتقاد خودشان تعقل ندارند استفهام تقریری آورده و عبارت «أَوَلَوْ» واو بر عطف است که لو را برای شرط آورده و در واقع اینگونه خواهد بود که «أیتبعون اباوهم و لو کانوا لایعقلون شیئا»
لزوم اندیشه در اعتقاد
آیا آنها از پدر و مادرشان پیروی می‌کنند ولو اینکه آنچه آنها پیروی می‌کردند ذره‌ای تفکر برای آنها نداشتند لو وصلیه امتناعیه به معنای اینکه اگرچه آنها تعقل نمی‌کردند درحالی‌که آنها می‌توانستند تعقل و اندیشه کنند یعنی اگر کسی اندیشه و تعقل می‌کرد که این راه، راه درستی نیست هیچگاه به دنبال آن حرکت نمی‌کرد لذا چون هیچگاه تعقل نکردند به این راه کشیده شدند!
غیرمعقول بودن پیروی از اجداد
در اینجا قصد دارد بگوید که شما هیچگاه چنین چیزی را نباید دنبال کنید «أَوَلَوْ کَانَ آبَاؤُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ شَیْئًا» عقل سلیم می‌گوید نباید به دنبال آن بروید اگر پدر و مادر و آبا و اجداد اگر در راه غیرمعقولی شرکت کرده باشند انسان عاقل هیچگاه به دنبال آن حرکت نمی‌کند علاوه بر لا یعقلون، لایهتدون نیز هستند یعنی به دنبال هدایت نبودند.
ارتباط هدایت و تعقل
آنها به دنبال هدایت و پذیرای آنچه که برای آنها خوب بوده نبودند لذا«اهتدی» یعنی پذیرش حق و هدایت و رسیدن به سعادت که منشا آن عدم تعقل می‌باشد البته اینگونه نیست که آنها ندانند کلیه چیزهایی که در اینجا بحث می‌کنیم موضوع اعتقادات هستند.
تعقل در اعتقادات
برخی از اعتقادات مسلما برای انسان روشن هستند که اگر کسی اندکی تعقل کند پذیرا می‌شود در اعتقادات استنباط لازم نیست و تعقل برای آن کافی خواهد بود اگر کسی در اعتقاداتش و اصول مانند این بحث اطاعت و عصیان اگر کسی کوچک‌ترین تعقل داشته باشد خلاف نمی‌رود اما در فروع نیاز به استنباط داریم.
نحوه انجام احکام وفروع
وظیفه ما درباره ماه رمضان و صمّ چیست یا اینکه نماز خود را در سفر و حذر چگونه باید بخوانم این‌ها در علوم نقلیه استنباط لازم دارند اینجا کار به کارشناس می‌رسد یعنی اگر شما در رسیدن به فروع و احکام فروع تخصص نداشته باشید به کارشناس مراجعه می‌کنید و تقلید می‌کنید اما در اصول و اعتقادات کسی نمی‌تواند تقلید کند.
حکم پیروی از اجداد
لذا اینکه آنها می‌گفتند ما از اجداد خود پیروی می‌کنیم این خلاف عقل خواهد بود این صحیح نیست که کسی بدون تعقل از اجداد خود پیروی نماید .
