و برخى از مردم به جاى خدا معبودهایى انتخاب مىکنند که آنها را آن گونه که سزاوار است خدا را دوست داشت، دوست مىدارند؛ ولى آنان که ایمان آوردهاند، محبت و عشقشان به خدا بیشتر و قوىتر است. و اگر کسانى که [با انتخاب معبودهاى باطل] ستم روا داشتند، هنگامى که عذاب را ببینند، بىتردید بفهمند که همه قدرت ویژه خداست [و معبودهاى باطل، هیچ و پوچاند] و خدا سخت کیفر است. (۱۶۵)(همان) هنگام، کسانى که پیروى شدهاند، از پیروانِ خود، بى تعهد مى شوند؛ و عذاب را مشاهده مى کنند؛ و پیوندها از میانشان بریده مى شود. (۱۶۶ ) و آنان که [به جاى خدا از پیشوایان شرک و کفر] پیروى کردند، گویند: کاش براى ما بازگشتى [به دنیا] بود تا ما هم از آنان بیزارى مىجستیم، همان گونه که آنان از ما بیزارى جستند. خدا این گونه اعمالشان را که براى آنان مایه اندوه و دریغ است به آنان نشان مىدهد، و اینان هرگز از آتش بیرون آمدنى نیستند. (۱۶۷) اى مردم! از آنچه [از انواع میوهها و خوردنىها] در زمین حلال و پاکیزه است بخورید، و از گامهاى شیطان پیروى نکنید؛ زیرا او نسبت به شما دشمنى آشکار است. (۱۶۸)
تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه ۱۶۷
واکنش ستمکاران و پیروان آنان در رستاخیز و بیزارى آنان از همدیگر و حسرتزدگى و فرجام عذاب آلودشان
و برخى از مردم به جاى خدا معبودهایى انتخاب مىکنند که آنها را آن گونه که سزاوار است خدا را دوست داشت، دوست مىدارند؛ ولى آنان که ایمان آوردهاند، محبت و عشقشان به خدا بیشتر و قوىتر است. و اگر کسانى که [با انتخاب معبودهاى باطل] ستم روا داشتند، هنگامى که عذاب را ببینند، بىتردید بفهمند که همه قدرت ویژه خداست [و معبودهاى باطل، هیچ و پوچاند] و خدا سخت کیفر است. (۱۶۵)(همان) هنگام، کسانى که پیروى شدهاند، از پیروانِ خود، بى تعهد مى شوند؛ و عذاب را مشاهده مى کنند؛ و پیوندها از میانشان بریده مى شود. (۱۶۶ ) و آنان که [به جاى خدا از پیشوایان شرک و کفر] پیروى کردند، گویند: کاش براى ما بازگشتى [به دنیا] بود تا ما هم از آنان بیزارى مىجستیم، همان گونه که آنان از ما بیزارى جستند. خدا این گونه اعمالشان را که براى آنان مایه اندوه و دریغ است به آنان نشان مىدهد، و اینان هرگز از آتش بیرون آمدنى نیستند. (۱۶۷) اى مردم! از آنچه [از انواع میوهها و خوردنىها] در زمین حلال و پاکیزه است بخورید، و از گامهاى شیطان پیروى نکنید؛ زیرا او نسبت به شما دشمنى آشکار است. (۱۶۸)
کسانی که تبعیت کردند و در آیه قبل فرمود مورد بیزاری و برائت متبوع‌ها، رؤسا و مسئولین قرار گرفتند فرمود :«اتَّبَعُوا» یعنی آنها تبعیت کردند و میگویند اگر مجددا برای ما بازگشتی باشد «فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ» ما از آنها تبری و بیزاری می‌جوییم و از حرف لو استفاده کرده است.
محال بودن برگشتن به دنیا
حرف لو، لوی شرطیه بوده و امتناع از شرط می‌کند یعنی محال می‌باشد که چنین چیزی رخ دهد چون بازگشتی برای آنها وجود ندارد «کَرَّهً» از آن تکرار آمده اگر برای ما بازگشتی باشد و لام نفعیه می‌آید یعنی به سود ما نفعی بیاید که ما را به دنیا بازگردند پس «فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ» ما از آنها تبری و بیزاری می‌جوییم.
شأن نزول آیه
آیه ۱۶۷ درباره شیطان پرستان و مظلومان است که در دنیا ظالمان را می‌پرستیدند «کَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا» مانند آنها که امروز در روز قیامت آنها از ما تبری جستند ما از آنها تبری می‌جوییم البته این گفتارها از روی ناراحتی می‌باشد چرا که آنها باید چیزی بگویند و حسرت می‌خورند.
اسباب حسرت انسان
در دنیای قیامت چند چیز موجب حسرت می‌شود: یکی وقتی که «وَرَأَوُا الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ» ۲ عذاب را می‌بینند و هیچ راه نجاتی برای آنها وجود ندارد و برای آن حسرت می‌خورند دیگر اینکه می‌بینند چه مقامی به افراد با ایمان می‌دهند این موارد همه موجب حسرت و ندامتی می‌شوند که فایده‌ای ندارد.
آگاهی به اعمال در قیامت
خدا در اینجا ارائه می‌دهد مانند آن آیه شریفه که فرمود :«قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَهِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» ۳ کارنامه اعمال را در مقابل آنها قرار می‌دهند تا نسبت به همه اعمالی که انجام دادند، آگاهی پیدا کنند.
سوختن از حسرت!
فرمود:«کَذَٰلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَیْهِمْ» ۴ یعنی خداوند اعمال آنها را ارائه می‌دهد که موجب حسرت آنها می‌شود حسرت‌هایی وجود دارند که آنها را می‌سوزاند «عَلَیْهِمْ» با علی ضرریه یعنی موجب حسرت‌هایی می‌شود که آنها می‌سوزند روز قیامت کسانی که ظالم بودند و ما از آنها پیروی می‌کردیم، از ما بیزاری می‌جویند.
قطع اسباب از نجات
در آیه بعدی گفته شد که آن افراد از ظالمان پیروی نمی‌کنند «کَذَٰلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَیْهِمْ» گفتیم یکی از چیزهایی که در قیامت موجب حسرت انسان‌ها و افراد می‌شوداین است که ابتدا «وَرَأَوُا الْعَذَابَ» ۵ زمانی که عقاب و عذاب ما می‌رسد دیگر اینکه در آن دنیا کسی به فریاد ما نخواهد رسید « وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ» ۶ هیچ چیزی که موجب نجات ما گردد نیست.
موجبات حسرت در یوم تغابن
دیگر موجبات حسرت که در آیات دیگر داریم آن است که روز قیامت انسان‌ها می‌بینند که می‌توانستند چه مقام و عظمتی می‌توانستند پیدا کنند چه بدبختی و عذاب‌ها و چه خوشبختی‌ها و عظمت‌ها و رشد و کمال دیگران و افراد بهشتی و خوب همه این‌ها موجب حسرت می‌گردد به روز قیامت یوم التغابن میگویند یعنی روزی که همه واحسرتا میگویند.
سوختن در آتش
فرمود:«وَمَا هُمْ بِخَارِجِینَ مِنَ النَّارِ» ۷ بحث کلمه آتش مانند کبریت و نفت و سوخت نیست چیزی که موجد نابودی ما می‌شود اما در قیامت جسم ما از بین نمی‌رود و فقط باید عذاب شود و بسوزد! چیزی که ما باید بدانیم «فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» ۸ است هر آنچه که انجام دادیم در روز قیامت به منصه نمایش گذاشته و همه آنها را می‌آورند.
نحوه تجسم اعمال در قیامت
در آیه می‌فرماید «یَا وَیْلَتَنَا مَالِ هَٰذَا الْکِتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَهً وَلَا کَبِیرَهً إِلَّا أَحْصَاهَا ۚ وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا ۗ وَلَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَدًا» ۹ ریز و درشت همه اعمال را به ما نشان می‌دهند بطن کار را نشان می‌دهد و عمق کار را در بر دارد کلمه «بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» عمل بیان از فعل و نیت‌ها می‌باشند.
منظور از کلمه عمل
کلمه عمل هم نیت‌ها و آنچه که ما فی الصدور می‌باشد را منظور دارد همه آنچه که از اعضا و جوارح صادر می‌گردد در آنجا فرمود :«بمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» در اینجا می‌فرماید :«یَا وَیْلَتَنَا مَالِ هَٰذَا الْکِتَابِ» این پرونده‌ای که مقابل ما گذاشتید و هرچه در آن بوده «لَا یُغَادِرُ صَغِیرَهً وَلَا کَبِیرَهً» بزرگ و کوچک فروگذار نکرده است.
مقامات موجود در قیامت
تمام آنچه که ما انجام دادیم حتی نیت‌های درونی خود را نشان داده و پرونده را در مقابل ما قرار می‌دهند پس در مقام اثبات آن جرم ما اعمال ما نمایانگر خواهد بود همه آنها باعث می‌شود ما از مقامات و ثواب هایی که می‌توانستیم به واسطه ترک گناهان به آنها برسیم به واسطه ترک عبادات به حسرت‌هایی رسیدیم که آنها کشنده هستند.
معنای کشنده بودن در دنیا
کشنده بودن در قیامت قابل مقایسه با دنیا نیست چون در دنیا برای مثال من وقتی تصادف کردم ضربه حاصل از آن را متوجه نشدم یعنی در این دنیا فورا بیهوش شده و کسی متوجه آن نخواهد بود اما عذاب آن دنیا باید بسوزید مانند شکنجه‌هایی که ظالمان انجام می‌دادند.
دلیل دوری از مثوبات
آنچه که باعث حسرت انسان در روز قیامت می‌شود یکی آن است که به واسطه ترک عبادات و بندگی مقاماتی را از دست داده و به مثوبات نرسیده آن مقامات عالیه از دست او رفته و سهل انگاری کرده که این عاقبت آن خواهد بود و لذا از مراتب انسانی منحط شده و در زمره بهائم و سوائع و شیاطین داخل می‌شود.
اخلاق وارسته در انسان
ما باید از گفتن این حرف توبه کنیم چرا که سوائع وظیفه خود را انجام می‌دهند اما اینکه قرآن می‌فرماید :«أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ» ۱۰ این تقریبا به همان معنا بوده و اینکه انسان بتواند متخلق و آراسته به اخلاقیات وارسته انسانی باشد تا موجب حسرت در آن دنیا نگردد.
دلیل وجود اعمال در دین
کل آنچه که به عنوان دین و اعمال بر ما واجب بوده و بر ما دستور دادند چیزی بوده که در وجود انسان به آن توجه شده و مورد پسند او قرار می‌گیرند علاوه بر اینکه می‌توان گفت حکم عقل نیز بر آن قرار می‌گیرد مانند بحث حجاب انسان‌ها پایین تر از جمادات نیستند هر چیزی در این دنیا نیاز به پوشش دارد و فلسفه زیبایی برای بحث حجاب می‌باشد.
پوشش داشتن جمادات و گیاهان
اگر مجالی بود برای مردم بگویید که حجاب یعنی پوشش و برای هر چیزی پوششی وجود دارد اما به حسب خودش لذا«کل شی بحسبه» از جمادات گرفته مانند کوه‌ها که ریزش پیدا کرده و فرسایش دارند تا دیگر موجودات مانند گیاهان در قصه حضرت یوسف که باید دانه‌های گندم را در پوشش خوشه قرار داد یعنی تکوینا پوشش برای هر موجودی لازم است.
حکم عقلی حجاب
عقل می‌گوید برای محافظت از آفتاب، باد و باران و برف و سرما و گرما انسان باید بدن خود را بپوشاند حیث اینکه انسان باید بدنش را بپوشاند از اجنبی که انسان را مورد تجاوز جنسی و آزار قرار می‌دهد نباید بپوشاند؟ به طریق اولی باید خود را بپوشاند «وَقَالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا کَرَّهً» ۱۱ به فرض محال اگر برای ما و به سود ما برگشت دیگری بود و تکراری شد «فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ» پس ما از ظالمین تبری می‌جوییم.
عذاب و آتش برای انسان
فرمود:«کَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا ۗ» همانگونه که امروز آنها از ما تبری جستند «کَذَٰلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ» اینگونه خداوند اعمال آنها را به رویت ارائه می‌دهد و «حَسَرَاتٍ عَلَیْهِمْ ۖ» حسرت‌هایی بر آنها وجود خواهد داشت « وَمَا هُمْ بِخَارِجِینَ مِنَ النَّارِ» و آنها از عذاب و آتش نمی‌توانند خارج شوند.
ویژگی غذای طاهر
فرمود:«یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلَالًا طَیِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ» ۱۲ این مطلب بوده که به دنبال مطالب قبلی آورده شده و قصد دارد انسان را بیدار کند که آنچه که در این دنیا به شما دادیم، بخورید بیاشامید «کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلَالًا طَیِّبًا» یعنی هم ظاهر قشنگی دارند و هم بطن با حکمتی دارند.
فرجام انسان در قیمت
آیه ۱۶۸ سوره بقره به دنبال آیات قبلی آورده شده که مطالب کلامی و اخلاقی بسیار عالی را بیان می‌کند هم نسبت به مسائل اعتقادی قیامت و فرجام‌هایی که انسان‌ها در روز قیامت تحمل می‌کنند و دستوراتی که اینجا به انسان‌ها خطاب می‌کند چون از ایهاالذین آمنوا استفاده نمی‌کند.
معنای اکمل ناس
«یَا أَیُّهَا النَّاسُ» الناس شامل همه اهل بیت که اکمل و کامل‌ترین ناس هستند بوده و بقیه مردم را نیز در برمی‌گیرد. «کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلَالًا طَیِّبًا» برخی از چیزهایی که در این دنیا و روی زمین است را بخورید «وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ» پیروی نکنید و پا جای پای شیطان نگذارید در بحث کلام نیز تبعیت را پا جای پای دیگری گذاشتن فرمودند تابع یعنی کسی که پایش را جای پای متبوع بگذارد.
معنای خطوات شیطان
«وَلَا تَتَّبِعُوا» یعنی خطوات شیطان را هم گام نشوید گام‌های شیطان یعنی خطوه شیطان (گفت بعد از غذا اندکی راه بروید حتی به خطوه یعنی حتی با یک قدم) گام‌های شیطان را دنبال نکنید و به آهنگ او نروید شیطان وسوسه می‌کند و علامت می‌دهد و ما در راه به دنبال او هستیم که در آیات قبل داشتیم که از ما بیزاری می‌جوید. «إِنِّی بَرِیءٌ مِنْکُمْ» ۱۳
عواقب پیروی از شیطان
«إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ» به دنبال او (شیطان) راه افتادن خطا بوده و بدانید شیطان شمشیر خود را علیه تو و از رو بسته همان جایی که گفت «أُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلاّٰ عِبٰادَکَ مِنْهُمُ اَلْمُخْلَصِینَ» ۱۴ ین نکته بسیار اهمیت دارد.
