آن جماعت را روزگار سپرى شد؛ براى ایشان است آنچه به دست آورده اند؛ و براى شماست آنچه به دست آورده اید؛ و از آنچه آنان مى کرده اند، شما بازخواست نخواهید شد. (۱۴۱) به زودى مردم کم خرد خواهند گفت: «چه چیز آنان را از قبله اى که بر آن بودند روی گردان کرد؟» بگو: «مشرق و مغرب از آن خداست؛ هر که را خواهد به راه راست هدایت مى کند.» (۱۴۲)
تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه ۱۴۲
تغییر قبله ى مسلمانان و بهانه جویى مخالفان و اسرار این تغییر قبله
آن جماعت را روزگار سپرى شد؛ براى ایشان است آنچه به دست آورده اند؛ و براى شماست آنچه به دست آورده اید؛ و از آنچه آنان مى کرده اند، شما بازخواست نخواهید شد. (۱۴۱) به زودى مردم کم خرد خواهند گفت: «چه چیز آنان را از قبله اى که بر آن بودند روی گردان کرد؟» بگو: «مشرق و مغرب از آن خداست؛ هر که را خواهد به راه راست هدایت مى کند.» (۱۴۲)
آیه ۱۴۲ از سوره بقره که اولین آیه از جزء دوم قرآن کریم است، بحث سفهاء را مطرح کرده‌اند که عرض کردیم مراد از سفهاء در اینجا چه کسانی هستند ،خود کلمه سفیه یعنی تشخیص مصلحت خویش را ندارد که این یکی از مسائل آن است پس سفیه کسی می‌باشد که در اینجا معترض به حکم الله است.
مصلحت خدا و پیامبر
اکثریت ما متاسفانه همین کار را می‌کنیم، چرا من؟ چرا این مشکل؟ چرا آن مشکل؟ درحالی‌که آنچه وجود دارد من الله بوده و دستور می‌باشد و این دستور مسلما از طرف خداوند است و اگر پیامبر می‌آید که «وَمَا یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى» ۲ هیچگاه از نفس سخن نمی‌گوید، او هر چه سخن بگوید بما انزل الله حرف می‌زند؛ بنابراین ما نباید معترض باشیم و بگوییم چرا؟ چرا در این کارها وجود ندارد چون خدا مصلحت ما را بهتر می‌داند.
ماجرای تغییر قبله و دلیل آن
خداوند می‌داند که ما باید چکار کنیم، در بحث تحویل قبله که خداوند تبارک و تعالی قبله را تحویل می‌کند و می‌فرماید که از سمت بیت‌المقدس به سمت کعبه نماز بخوانید، این‌ها البته مسائلی داشته چون یکی از نکات بسیار مهم در بحث تحویل، که شاید منبع تحویل نیز باشد و آن برای خداوند تبارک و تعالی حکمت در نظر بگیریم، بحث تشبه بوده است.
اهمیت بحث تشبه در قبله
یکی از مسائل مهم این بوده که میان ما مسلمانان و کفار تشبهی نباشد، اگر ما به سمت بیت‌المقدس نماز می‌خواندیم به یهودیان تشبه پیدا می‌کردیم و از همین جهت می‌خواهیم تشبهی نباشد و پیامبر از این جهت بسیار نگران بوده‌اند چرا که آن‌ها طعنه می‌زدند و می‌گفتند شما به سمت قبله ما نماز می‌خوانید.
ناراحتی پیامبر از بحث تشبه
زمانی که پیامبر در مکه بود، کعبه بتکده بود لذا چون مرکز بت پرستان محسوب می‌شد و مشرکین و بت پرستان به سمتش عبادت می‌کردند، تا بحث فتح مکه و خالی کردن کعبه مطرح نشده بود، آن بحث به اتمام رسید لذا در بیت المقدس هم پیامبر بخاطر این بحث تشبه، ناراحت بود چرا که یهودیان به آن سمت نماز می‌خواندند و مسلمانان هم باید همین کار را می‌کردند.
افاده یهودیان به دلیل قبله یکسان
موضوع تشبه باعث شده بود که یهودیان در مقابل مسلمانان افاده داشته باشند ، اینکه آن زمان مسلمانان نباید به سمت مکه نماز می‌خواندند چون تشبه به بحث بت پرستی بود و اینکه گفته می‌شود در زمان طلوع یا غروب آفتاب نماز نخوانید از این جهت است که ستاره پرستان تشبه پیدا نکنید ، هر یک از این دستورات حکمت‌های خاص خود را دارند.
بررسی معنای أُمَّهً وَسَطاً
آنچه که مسلم می‌باشد آن زمان، کسانی که سفیه بودند و تشخیص نمی‌دادند، آنچه امر خدا بوده همان مصلحت بندگان به شمار می‌رود، موجب می‌شد اعتراض کنند و تا این قسمت از آیه که می‌فرماید :«وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّهً وَسَطاً»۳ این و همچنین است که گفته به ماقبل باز می‌می‌گردد.
مصداق اکبر کلمه أُمَّهً وَسَطاً
کلمه «أُمَّهً» به گروهی که می‌گویند که این‌ها با هم متحد هستند، مصداق اکبر در «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّهً وَسَطاً» خود اهل‌بیت صلوات الله علیهم اجمعین می‌باشند؛ پس به آن‌ها امت گفته چرا که دسته‌ای از افراد هستند که با یکدیگر اتحاد دارند، اگر با هم متحد باشند به آن‌ها امت گفته می‌شود ، قوم اتحاد کمتری دارند و ناس شامل همه افراد می‌شود.
مصادیق گروه وسط در بیان مرحوم طیب
بعد در اینجا کلمه وَسَطاً را دارد که وَسَطاً یعنی افرادی که در هیچ چیز افراط و تفریط نمی‌کنند ، اینجا مرحوم طیب اصفهانی مصادیق گروه وسط را اینگونه بیان می‌کند یعنی گروهی که در جمیع شئون فردی و اجتماعی دارای روش مستقیمی هستند که همان صراط مستقیم باشد چون در هیچ جهتی انحراف یا افراط و تفریط ندارند و آن‌ها فقط معصومین می‌باشند که از هر جهت در حد وسط بوده‌اند.
نکات مهم حد وسط بودن
مرحوم طیب اصفهانی درباره حد وسط بودن چند نکته را بیان می‌کند که به اختصار آن را نام می‌بریم: اول حد وسط بودن از حیث اعتقادات، دوم از حیث اخلاقیات و سوم از حیث اعمال یعنی اعتقادات امام و معصومین در حد وسط است و در هر نکته از بحث‌های کلامی که وارد شویم، آن‌ها حد وسط را رعایت می‌کنند.
حد وسط در رعایت صفات ربوبی
برای مثال بین انکار وجود حق و شرک، معتقد به عین ذات صفت ربوبی که باز بین زیاده صفات و انکار اصل صفات حد وسط می‌باشد ، برخی از افراد درباره صفات خدا می‌گویند که عارضی بوده یا زیاده بر ذات هستند ، برخی می‌گویند انکار کنید اما معصومین می‌فرمایند که صفات خدا عین ذات او خواهند بود.
حد وسط در جبر و تفویض
همچنین در باب عدل معتقد به این هستند که اهل بیت حد وسط میان جبر و تفویض را اختیار می‌کنند؛ یعنی در تمام بحث‌های کلامی که وارد می‌شویم آن‌ها قائل به حد وسط هستند.
حد وسط در باب نبوت
در باب نبوت، قائل به عصمت انبیاء هستند که حد وسط میان غلو و انکار امامت می‌باشد. آن‌هایی به غلو قائل هستند مانند اینکه می‌گویند علی، خداست. از طرفی ممکن است بگویند علی، امام نیست و آن را انکار کنند، حد وسط آن‌ها این است که می‌گویند که آن‌ها عصمت الهی دارند و معصوم به شمار می‌روند و از جهت خدا تضمین دارند که خطا نمی‌کنند.
رعایت حد وسط درباب معاد
در باب معاد معتقد به معاد جسمانی و روحانی هستند درحالی‌که برخی افراد قائل به این می‌باشند که معادی وجود ندارد یا برای مثال برخی از عرفا سخن دیگری می‌گویند ،حد وسط آن این است که معاد و قیامت برای روح و جسم انسان خواهد بود.
نکات مربوط به بحث‌های کلامی
از حیث اعتقادات و اصول، نکاتی بود که عرض کردیم که این موارد متکفل آن موارد در بحث کلام هستند ،بحث کلام است که این موارد را بررسی می‌کند و حد وسط بودن اهل‌بیت و «أُمَّهً وَسَطاً» بودن این آیه را بیان می‌کند.
اخلاقیات اهل‌بیت و صفات آن‌ها
از حیث اخلاق، متخلق و آراسته به جمیع اخلاق فاضله و صفات پسندیده بودند ، این در حد وسط اخلاقیات قرار دارد چون در افراط و تفریط در اخلاقیات مثلا شجاعت که بین طهور و جُبر حد وسط می‌باشد و شجاعت فقط به معنای نترسیدن نیست در کنار آن رعایت طرف مقابل را نیز می‌کند یعنی ضعیف کشی و مظلوم کشی نمی‌کند؛ شجاعت این است ، اهل بیت حد وسط این موارد را داشتند.
علم داشتن اهل‌بیت
برای مثال آن‌ها علم دارند و عالم هستند ، علم همان نور است که حد وسط بین جربزه در عالم برای هر کسی و جبر محسوب می‌شود.
سخاوت: سد میان بخل و اسراف
سخاوت دارند که حد وسط برای بخل و اسراف می‌باشد ممکن است کسی سخاوت داشته باشد اما به‌گونه‌ای خرج کند که اسراف گردد چون در مصرف زیاده‌روی شده و سرمایه ازبین می‌رود و تبذیر رخ می‌دهد ، تبذیر یعنی از بین رفتن برخی نعمت‌های الهی، حد وسط یعنی سخاوت دارد و در جایگاه متناسب آن را می‌بخشد.
اهمیت تواضع و معنای آن
همچنین تواضع داشتند که تواضع، حد وسط میان ذلت و تکبر است یعنی تکبر ندارد اما فردی نیست که خود را ذلیل کند، در اینجا فرد باید تواضع داشته باشد. خود کلمه تواضع یعنی فرد، خودش را در جایگاه خودش بشناسد: قرار خود در جای خودش چون وضع یعنی قرار دادن. فرد در این حالت حد و حدود خود را می‌داند.
اهمیت تواضع در سخن امام صادق
حاج آقای ابراهیمی دیروز درباره تواضع تاکید می‌کرد. تواضع در روایت امام صادق علیه السلام به عنوان یکی از ارکان دینداری آمده است. یک روایت داریم که فرمود: دین سه چیز است، الوفاء بالعهد، حسن الخلق و التواضع. تواضع یعنی فروتن بودن و کسی که خودش را در جای خود بشناسد و حد و مرز خود را رعایت می‌کند.
ویژگی‌های فرد متواضع
تواضع یعنی فرد خودش را بشناسد و نه به گونه‌ای عمل کند که خودش را بالاتر از چیزی که است نشان دهد و نه به‌طوری باشد که در برابر دیگران خودش را خوار و ذلیل کند. تمام اخلاق فاضله در اهل‌بیت، حد وسط می‌باشد و حدی از آن را دارند که مورد پسند خواهد بود. چیزی که حد وسط باشد هیچگاه برای دیگران اشمئزاز تولید نخواهد کرد.
آثار رعایت موازین الهی
زمانی که ما موازین الهی را رعایت کنیم، خودمان هم نفع خواهیم برد اما اگر رعایت نکردیم خیر. ممکن است در اینجا دچار تکبر یا ذلت شویم به عبارت دیگر دچار خود تکبر یا متکبرین خواهیم شد. فردی که حد وسط نداشته باشد یا ذلیل است و دچار متکبرین می‌شود یا خودش به دام تکبر می‌افتد.
اهمیت رعایت حد وسط در اعمال
از حیث اعمال هم که عرض کردیم، حد وسطی که برای اعمال دارند موجب عصمت داشتن آن‌ها شده است یعنی چه؟ یعنی کوچک‌ترین عملی که برخلاف موازین شرعی باشد را انجام نمی‌دهند. هرآنچه را که آن‌ها انجام می‌دهند، طبق موازین شرع، حق است یعنی نه خلاف شرع و نه خلاف عقل عمل نمی‌کنند. شئون زندگی آن‌ها از همه جهت رعایت می‌شود. جوانب روح و جسم را نیز رعایت می‌کنند.
عدم کوتاهی در استفاده از نعمت‌ها
افرادی هستند که در استفاده از نعم الهی کوتاهی نمی‌کنند یا در ازدواج کوتاهی ندارند و از نعمت‌های الهی بهره می‌برند اما مصداق «کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ» ۴ یعنی آنچه که طیب و پاکیزه باشد را استفاده کرده و می‌خورند یا می‌اشامند اما اسراف نمی‌کنند. این همان حد وسط در بحث مسائل اعمالی خواهد بود.
رعایت حد وسط در عبادت
در خود عبادت نیز آن‌ها حد وسط دارند، به‌گونه‌ای عبادت نمی‌کنند که در افراد بی علاقگی ایجاد شود؛ نماز می‌خوانند اما نماز آن‌ها به موقع است ، بی جهت یک کاری را انجام نمی‌دهند. بجا نماز می‌خوانند و اعمالی که دارند، عادلانه انجام می‌دهند و هر چیزی را بجای خودش قرار می‌دهند چون کلمه عدل در لغت یعنی هر چیز را در جای خود قرار دادن.
عدل در جایگاه خانوادگی
عدل یعنی کاسه را بجای کوزه نگذار در رفتار ما با یکدیگر ببینید که در یک خانواده، فرد عادل کسی است که همسرش را در جای خودش می‌شناسد و برای او معرفی شده که جایگاه همسرش کجاست ، مادر و پدر او نیز دارای جایگاه خود هستند، برادران، خواهران و فرزندان نیز به همین ترتیب در جای خود قرار می‌گیرند.
عدم رعایت عدل خانوادگی
کسی که عادل نیست معمولا فقط به یک سمت متمایل می‌شود برای مثال یا مادرش را زیر پا می‌گذارد و همسر را ترجیح می‌دهد یا برعکس آن که همسر را نادیده می‌گیرد ، در محاورات خودمان هم داریم که زن یا شوهر را می‌توان به دست آورد اما والدین را خیر.
افراد هم ردیف با پیامبر اکرم
آنچه که مسلم است «لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ» ۵ اینجا برای حضرت رسول اکرم یک سری از افراد را هم ردیف با ایشان تعریف می‌کنند که آن‌ها ائمه اطهار صلوات الله علیهم اجمعین هستند.
مراد از بیان کلمه الْمُؤْمِنُونَ
مانند آیه شریفه که فرمود «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» ۶ جمله «وَ الْمُؤْمِنُونَ»عطف به «رَسُولُهُ» است. مومنون در اینجا الف و لام دارد که منظور معصومین هستند چرا که در ردیف رسول خدا می‌باشند درحالی‌که غیر از امام کسی نمی‌تواند در ردیف پیامبر باشد.
تعریف امت وسط و ویژگی‌های آن
در بحثی که اینجا گفتند یعنی همان «لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ» که فرمودند و ما این را به اهل‌بیت تخصیص دادیم ،چند نکته در آن وجود دارد که باید بررسی شود: یکی تعریف و تفسیر از کلمه امت وسط است که آن‌ها عدل را برگزیدند و مسلم با همه مردم و امت اسلامی مطابقت ندارد ؛ پس «أُمَّهً وَسَطاً» چه کسانی هستند؟ اهل‌بیت هستند ،لذا یکی از موارد تخصیص عدل به اهل‌بیت از همین مورد نشأت می‌گیرد.
دلیل ثانی تخصیص امت وسط
دیگری اینکه امت وسط باید باید شاهد بر اعمال باشند پس شهادت همه قبول نیست و هرکسی نمی تواند شاهد باشد ، اگر این امت شامل همه شود که آن‌ها نمی‌توانند شهادت دهند.
دلیل ثالث تخصیص امت وسط
سومین علت تخصیص این است که مراد از امت وسط اگر جمیع امت باشد، در اینجا باید ناس گفته شود تا شامل همگان گردد در نتیجه اتحاد شاهد و مشهود علیه رخ خواهد داد ، نص بر این داریم که مشهود علیه مسلمانان هستند و شاهد همین امت وسط خواهند بود.
علت رابع تخصیص اهل‌بیت
چهارمین دلیل در اینجا این است که اولا شاهد باید ناظر بر اعمال باشد و افعال مردم را ببیند تا بتواند شهادت دهد ، اگر بگوییم منظور از امت وسط همه مردم و مسلمانان هستند، در این صورت آیا جعال هم می‌توانند شاهد باشند؟ پس کسانی می‌توانند شاهد باشند که علم داشته باشند، آن شهادتی که علمی از حس می‌باشد.
شرط شهادت دادن
علمی که از حس حاصل شده باشد، می‌تواند شهادت دهد چون جعال نمی‌توانند شهادت دهند. پنجمین آن نیز که در اخبار از ائمه اطهار وارد شده است که امامن معصوم مبیّنان قرآن هستند؛ این مبینان قرآن همان امت وسط تعریف شده‌اند.
تشابه میان مبینان قرآن و امت وسط
در نتیجه مبینان قرآن که با امت وسط تشابه دارد نمی تواند شامل همه موارد شود لیکن فقط درباره امامان مورد استفاده قرار می‌گیرد که نتیجه امت وسط بودن این است که رعایت شاهد بودن و شاهد شدن را برای آن‌ها حاصل می‌کند.
